Autor: prof. dr LJubica Vasić

Tekst je izvorno objavljen u nedeljniku Novi magazin pod naslovom “Istorija kao mit”, Beograd, br. 437, str. 56-61

U svojoj novoj knjizi Američko političko pozorište koja uskoro treba da bude predstavljena čitalačkoj publici pišem, između ostalog, o kritičkom diskursu koji je pratio rat u Vijetnamu a koji su ozbiljno proučavali vodeći američki mislioci iz polja društvenih nauka. Knjiga Američko političko pozorište oslanja se na analize najznačajnijeg istoričara, analitičara i kritičara savremene američke drame Kristofera Bigzbija u cilju smeštanja poetika Šeparda i Rejba u savremeni dramski i politički trenutak Amerike, kao i na analize nekih drugih značajnih teoretičara i praktičara američkog pozorišta koji su pisali o periodu za vreme i posle rata u Vijetnamu. S tim u vezi, može se reći da je tokom 60-tih i 70-tih godina prošloga veka američko pozorište bilo obavijeno plaštom politike.
Istražujući dramska dela dvojice američkih dramskih pisaca Sema Šeparda i Dejvida Rejba, ističem da važan segment složenosti drama iz ovog perioda leži u osobenoj snazi kognitivne, emotivne i narativne komponente dramskog jezika, koji istovremeno snažno utiče i na emocije i na mišljenje, odnosno stavove onih koji čitaju drame. Imajući u vidu sve ovo, ali i cinjenicu da je globalizacija omogućila snažnu dominaciju masovnih medija (pre svega, filma i televizije), koji su postali važan faktor u odnosima globalnih snaga, analiza filma, sa posebnim naglaskom na njegovu ideološku instrumentalizaciju, činila se vrlo aktuelnom.
Kroz analizu dramskog stvaralaštva Amerike toga doba, uviđam da je Holivud uspostavio relativno standardan obrazac za nekritičku filmsku indoktrinaciju spoljnopolitičkih postupaka. Karakteriše ga izbegavanje šireg istorijskog konteksta i složenijih političkih poruka, kao i fokusiranje na pojedince, jasna i stereotipna podela na dobre i loše likove, povlađivanje društveno prihvatljivim šemama međuljudskih odnosa, na primer odnosa dominantnog-potčinjenog. Kroz izučavanje dramskog stvaralaštva u godinama nakon rata u Vijetnamu, često se postavljalo pitanje da li je prikazani političko-ideološki aspekt Holivuda njegova manje važna osobenost, ili je možda politika u toj meri prožela produkciju najveće svetske filmske industrije, da se ona ne može tumačiti i objašnjavati ako se u vidu nema i jedan širi ideološko-politički kontekst.
Nastojeći da odgovori na to pitanje, vodila sam se konceptom koji ukazuje na to da bi ostvarila dominaciju u društvu, jedna ideologija mora imati odziva u onim grupama koje imaju moć da ta uverenja pretoče u političke stavove. Kako bi se što dublje prodrlo u slojeve promena koje je sama ideologija uzrokovala u američkoj istoriji nakon rata u Vijetnamu, neophodno je bilo pažnju skrenuti, ne samo na određene ljude i događaje, već i na društvenu istoriju kako ovih ideja, tako i njihovih sadašnjih nosilaca, s obzirom na društvene i strukturalne promene u američkom društvu koje su te ideje ponovo dovele na značajno mesto.
U drami True West Sem Šepard razrađuje svoju omiljenu temu o individualizmu i samo-izolaciji koje su odraz moderne svakodnevnice i načina prilagođavanja na nju. Uslovni kontakt, koji je prvobitno zamišljen kao sredstvo za prevazilaženje pojma udaljenosti, ostao je da funkciniše u tom ruhu, i kao takav zamenio je stvarni kontakt. Telefon, televizija i industrija zabave, virtuelna realnost interneta, svi oni pružili su pojedincu privid društvenog života. Identitet modernog pojedinca više podseća na pasivnog posmatrača nego na aktivnog učesnika, što Šepard prikazuje i kao neku vrstu skandala.
Kao dramski pisac, Rejb je izgradio reputaciju sa svojom vijetnamskom trilogijom: The Basic Training of Pavlo Hummel (1971), Sticks and Bones (1971) i Streamers (1976). Glavni junak drame The Basic Training of Pavlo Hummel je tinejdžer, otuđen od svoje porodice, koji društvo i smisao života tražu u tome da postane dobar vojnik. U Vijetnamu primećuje nedostatak poštovanja koje vlada u čovečanstvu, učestvuje u aktima nasilja i umire potpuno besmislenom smrću. Drama Sticks and Bones je simboličan prikaz odbijanja društva da prizna strahote rata u Vijetnamu. Kada se Dejvid, slepi ogorčeni vijetnamski veteran vrati kući u Ameriku, on biva progonjen svojim ratnim iskustvima i nemogućnošću da se poveže sa svojim roditeljima i bratom. Drama Streamers fokusira se na tri vojnika koji žive zajedno u barakama, dok čekaju prevoz u Vijetnamu. Prijateljstvo biva prekinuto usled rasne i seksualne napetosti. Drama The Orphan se ponekad smatra Rejbovom četvrtom vijetnamskom dramom, jer iako se radnja ne odvija u Vijetnamu, veoma podseća na ratno iskustvo. U drugim predstavama, primetila sam da Rejb dramatizuje pogoršanje moralnih standarda u savremenom američkom društvu.
Dakle, dobar deo vrednosti, merila i moralnih normi američke srednje klase izvedeni su iz protestantskog nasleđa, ali podrška ovim idejama nije zavisila isključivo od religije. U stvari, etos američke srednje klase utisnut je u sve institucije koje je ta klasa kontrolisala i istovremeno je od njih stalno dobijao podsticaj. Porodica, javne škole i crkva činili su institucionalni trijumvirat za prenošenje ovih vrednosti s generacije na generaciju. Sve ove institucije imale su svoj deo odgovornosti za usađivanje neophodnih vrlina kod dece. Dakle, uvidela sam da su se integritet porodice i autoritet roditelja smatrali gotovo svetinjom.
Većina istraživanja ideologije ukorenjena je u društvenim naukama i veliku pažnju poklanjaju ideologijama u odnosu na klasu, dominantne grupe, društvene pokrete, moć, političku ekonomiju, i na kulturu. U knjizi Američko političko pozorište pažnju sam posvetila i spoznajnoj dimenziji teorije, dok sam zadržala kritički stav na osnovu kojeg ideologija može biti smeštena u umu, ali da to ne znači da je manje društvena.
Istraživanjem ideologije u knjizi Američko političko pozorište ukazivala sam na nejasnost samog pojma ideologije, kao i na teorijsku pometnju koje ideološke analize izazivaju. Kao jedan opšti koncept, ideologija nije mnogo jasnija od sličnih velikih izraza u društvenim naukama. To isto može da se kaže i za pojmove kao što su društvo, delovanje, moć, diskurs, um. U drami The Basic Training of Pavlo Hummel, „san“ koji iščezava odnosi se na nekada davno primamljivu sliku američkog vojnika, nezavisnog, snažnog momka „ponosnog na svoju uniformu, svoju odanost otadžbini i svoju seksualnost“. Junak je Pavlo, naivan i zbunjen momak koga su odgajili potpuno indiferenti roditelji. Kako je usled duhovnog siromaštva bio onemogućen da razvije svoju sopstvenu viziju muškosti, Pavlo usvaja sliku tipičnog američkog dobrovoljca rata u Vijetnamu. S obzirom da je jedini entuzijastični učesnik u procesu standardne vojne obuke, vrlo brzo se transformiše u ubilačku mašinu
Dok je američko pozorište istraživalo granice između autentičnosti u ponašanju i igranja uloga u odnosu na identitet i njegove elemente koji su preovladavali 70-tih i 80-tih godina, Bigzbi ističe da su počele da se osećaju posledice veoma snažnog uticaja koji je na američku kulturu i identitet imao jedan od najtraumatičnijih istorijskih događaja, a to je rat u Vijetnamu. Zapazila sam da je rat u Vijetnamu događaj koji je najviše podložan reviziji na polju politike i medija, ali pozorište ukazuje na još jednu ključnu formu njegove revizionističke mitologije. S obzirom da je složenost američkog identiteta postajala sve više očigledna tokom 80-tih i 90-tih godina prošloga veka, pozorište je sve više uzimalo maha u praćenju ovog trenda. Politički obojeni izvođački procesi bili su prevashodno inspirisani istraživanjem dominantnih društvenih struktura, pa su s tim u vezi rasvetljavali jezik, etničku pripadnost i društvene klase unapred uslovljene patrijarhatom.
U svom istraživanju pažnju sam poklonila ispitivanju skorijih dešavanja na pozorišnoj sceni Sjedinjenih Američkih Država koja nas opet vraćaju na samo pitanje šta je to zapravo američki identitet. Američka drama 21. veka fokusira se na neprekidno ispitivanje nacionalnog identiteta. Autorka se vodila tendenciznim konceptom da je pojedinac onakav kakvim se predstavlja u javnosti. Upravo kada je reč o drami The Basic Training of Pavlo Hummel, paralela može da se podvuče i sa dramom Artura Milera Smrt trgovca, s tim što je Rejb u svojim radovima pokazivao privreženost drugim Milerovim dramama, poput After the Fall i View from a Bridge, pozivajući se više na njegovu moralnu kompleksnost, nego na njegovu tehniku i dramsku konstrukciju, iako se čini da se konstrukcija drame The Basic Training of Pavlo Hummel poklapa sa konstrukcijom drame After the Fall. Može se reći da je veliki uticaj na Rejba imao i Ežen Jonesko, posebno zbog njegove jedinstvene upotrebe jezika. Pinterov uticaj se oseća u Rejbovom prikazivanju nasilja koje je pre imanentno nego usiljeno. Poput Pintera, Rejb kombinuje snažnu razmenu moći među likovima sa dužim monolozima, u kojima se priziva prošlost. Tako, Dejvidova porodica mnogo teže prihvata njegovu vezu sa jednom vijetkongovkom nego samu činjenicu da se iz rata vratio slep. S druge strane, to je ono što ga spašava od porodičnih stega i horora rata. Rat se vodio kako na vojnom tako i na lingvističkom nivou, uz mnoštvo termina u pežorativu smišljenih sa ciljem da se neprijatelj dehumanizuje kako bi lakše bio elimisan.
Sjedinjene Američke Države su svetski lider u razvijanju konzervativne ideologije. Dakle, ta ideologija se zasniva na fundamentalnim vrednostima porodice i nacionalnog interesa. Upravo su američki teoretičari proširili pojam nacionalnog interesa u savremenoj politici, tako da se danas, zahvaljujući njima, govori o projektovanju nacionalnog interesa u druga geopolitička pozorišta a radi uspostavljanja ideološkog identiteta.
Uz obazrivu pretpostavku da je to zato što su pisali u vreme u kojem su tradicionalni koncepti o, na primer, maskulinitetu stalno predmet rasprava, čini se da je maskulinitet postao problematičniji u delima savremenih autora poput Sema Šeparda i Dejvida Rejba. Njihov rad je u mojim analizama pružio prikaz načina na koji je maskulinitet sačinjen i na koji je problematizovan u američkom društvu. Rat u Vijetnamu izazvao je najmasovnije antiratne proteste do tada, a mnoge od njih predvodili su vijetnamski veterani poput Rona Kovika koji je napisao knjigu po kojoj je snimljen i čuveni film Rođen četvrtog jula. Američku dramu i pozorište iz ovog perioda odlikuje u tematskom smislu prikaz raznih oblika bunta, a u formalnom smislu odstupanje od realizma. U tom kontektsu, najznačajnija dramska dela sa „vijetnamskom temom“ bila su Streamers, The Basic Training of Pavlo Hummel, Sticks and Bones, The Orphans, i porodična trilogija Sema Šeparda kao refleksija mačizma i rata u Vijetnamu koju čine drame: Curse of the Starving Class, Buried Child, True West.
Tokom rata u Zalivu 1991. godine, Šepard je prikazao, prema rečima tadašnjih kritičara, jednu oštru anti-ratnu dramu koja kroz osećanje nostalgije vraća publiku u 60-te godine prošloga veka. Međutim, u njoj nije bilo reči o tome. Vasićeva je primetila da je u njoj, poput njegovih ranijih drama, bilo reči o Americi kojoj je nedostajala unutrašnja kohezija. Njen naslov, States of Shock, može se primeniti na svaku sledeću dramu koja oslikava nasilje i dekadenciju pojma ljubavi koji su zahvatili Ameriku toga doba. Prema istraživanjima Kristofera Bigzbija, zapaža autorka, Šepard je bio prvi dramski pisac koji je svoje drame konstruisao pomoću materijala iz popularne umetnosti. Kritičari su u više navrata Sema Šeparda dovodili u vezu sa Dejvidom Rejbom. I Rejbovi likovi nastanjuju oštećeni svet. Pažljivom uporednom analizom, autorka beleži da se i njegovi likovi drže jedni drugih sa istom dozom očajanja, povređujući jedni druge usput. Oba autora posmatrači su potpunog kolapsa forme i lepote. Stvorili su drame u kojima glavni junaci nastanjuju svet izvučen iz mitskog konteksta. Obojica su svesni seksualnosti svojih likova, ali takođe insistiraju na nepremostivom jazu između muškaraca i žena koji različito doživljavaju stvarnost oko sebe.
U dramama o Vijetnamu napisanih 70-tih i 80-tih godina, akcije američkih vojnika u Vijetnamu istražuju se zajedno sa iluzijom o autentičnom identitetu koji je postojao pre ratnih iskustava. Vasićeva nastoji da osvetli skrivene niti koje u ovim dramama mit i realnost povezuju do nivoa neprepoznatljivosti, jer upravo zbog svoje mističnosti i nisu najpouzdanija mesta za traženje istine. Istorija se predstavlja kao mit, kao naracija koja nije adekvatna za proces rekreiranja iskustava. Jedini potencijalni pristup stvarnosti ima zapravo telo, o čemu će biti više reči u samoj knjizi. Bliski kontakt sa smrću, krvlju, otkinutim delovima tela, postaje iskustvo kroz koje se formiraju novi identiteti veterana rata u Vijetnamu. Istražujući kontekst dramskog stvaralaštva Amerike toga doba, kroz dela ove dvojice autora, uvidela sam da nasilje koje su preživeli američki vojnici postaje primarni izvor identiteta i znanja u dramama o Vijetnamu u njihovom pokušaju da opišu neobjašnjivo. Sa istorijske tačke gledišta posmatrano, preinačenje ratnih iskustava u pozorište trebalo je da ima za cilj da se čudni, jezivi ratni elementi i termini približe široj javnosti. Metafora rata kao pozorišta imala je ogroman društveni i psihološki efekat na pretpostavke o identitetu tokom i ubrzo nakon rata u Vijetnamu. Za vojnike koji su se sebe videli kao glumce koji igraju svoje uloge odvojeni od urođenih sistema vrednosti i morala bila je u stvari taktika preživljavanja. Međutim, psihološka fragmentarnost koju je stvorila ova podvojenost na stvarnu ličnost i pozorišni lik stvorila je potrebu za prikazivanjem nove slike o američkom identitetu koji je trebalo konstruisati za veterane rata u Vijetnamu.
Pažnju sam takođe usredsredila na Šepardovu percepciju američkog identiteta sa aspekta kritike ideološkog diskursa, identifikujući elemente nacionalnog karaktera. S tim u vezi, nastojala sam da opišem eskapistički impuls koji preovladava njegovim dramama, istražujući šablone kojima se i njegove i Rejbove drame vode. Tu se vidi promena fokusa sa poricanja na konfrontaciju, u trenutku kada se likovi hvataju u koštac sa spoznavanjem individualnog i nacionalnog nasleđa, pa su primorani da se suoče sa stvarnošću američkog identiteta koji je pod snažnim uticajem prošlosti. Stoga, pažnja se prenosi na pojam Amerike kao zemlje kojoj je uskraćen nacionalni mit i na činjenicu da američka nacija mora iznova da otkrije srž mita koji će samim tim iznova stvoriti kolektivni američki identitet.
Istorijski posmatrano, a to će ilustrovati kroz analize drama pomenutih autora, transformacija ratnog iskustva u pozorište trebalo je da za cilj ima osvešćivanje naroda po pitanju njihovog znanja o ratu uopšte. Rat, kao pozorišna metafora, imalo je ogroman društveni i psihološki uticaj na mišljenja o identitetu tokom i neposredno nakon rata u Vijetnamu. Zapazila sam da je za vijetnamskog veterana Dejvida Rejba pisanje bilo način da unutrašnji nemir pretoči u misli. Drugi autori koji su pisali o Vijetnamu takođe su pokušavali da svojim delima objasne neobjašnjivo. S tim u vezi, Šepardove drame ilustruju ne samo suprotstavljenu već i večitu potragu za američkim identitetom. Njegove drame takođe otkrivaju sve poteškoće te potrage. Da bi povratili osećaj za identitet, Amerikanci moraju da odbace svoju fiktivnu iluziju o nacionalnom karakteru suočavajući se sa istinom o američkom identitetu.
U svojoj novoj knjizi Američko političko pozorište, analizom formalnog, idejnog i tematskog sklopa dramskog stvaralaštva Šeparda i Rejba nastojala sam da utvrdim ideološke povezanosti između teoretskih pretpostavki na kojima počiva konstrukcija identiteta, što kao krajnji ishod ima utvrđivanje idejnih i ideoloških srodnosti Šepardovih i Rejbovih drama zasnovanih na konstantnoj potrazi za identitetom i kritici dominantom ideologijom nametnutog oblika identiteta.