Autor: prof. dr Ljubica Vasić

Ako je rod, nasuprot biološkom rodu, konstrukt, kao što to feminizam već decenijama unazad tvrdi, on je zapravo konstrukt kako za muškarce tako i za žene. Ukoliko se pojedinac, kako to tvrdi Simon de Buvoar, ne rodi kao žena već vremenom to postane, onda to isto važi i za muškarce. Kao što je žena oblikovana i ograničena propisanom ženstvenošću (oblikom tela, načinom odevanja, gestikulacijom, pokretima, šminkom, emocionalnim ponašanjem, zavisnošću), tako su i muškarci često uslovljeni da otelotvoruju propisane karakteristike maskuliniteta (oblik tela, način odevanja, gestikulacija, pokreti, potisnute emocije, snaga, nezavisnost). Naglasak na snazi, kako emocionalnoj tako i fizičkoj, na moći, i na dominantnosti nije nužno ništa prirodnija za dečaka nego što je naglasak na slabosti, zavisnosti, prirodan za devojčice. Međutim, izvođenje maskuliniteta više je nagrađivano nego što je to slučaj sa ženskim: ako se maskulinitet uspešno izvodi, njegov izvođač zadržava moć koja može da mu ponudi jedan jak osećaj odlučnosti, što se ne može sa sigurnošću reći za izvođenje sa naglaskom na ženstvenost. Upravo je ovaj osećaj moći i odlučnosti ono što slepo vodi izvođače maskuliniteta do granica onoga što oni zapravo mogu da „odluče“ da budu. Ako je određeni ideal maskuliniteta prihvaćen kao norma protiv koje se svako drugo rodno uslovljeno ponašanje muškaraca i žena meri, kako uopšte možemo da uvidimo ono što je problematično ili čak abnormalno kod jedne takve norme? Kako da uklonimo plašt nevidljivosti koji pokriva dominantnu ideologiju kako bismo mogli jasno da uvidimo sve probleme koji se kriju iza te ideologije? Ovo pitanje predstavlja srž današnjih studija koje nastoje da proniknu u „normu“ roda – maskuliniteta – prikazanog od strane vodećih američkih dramskih pisaca, koji imaju udela u njegovom konstruisanju ali i u bežanju od istog.
U okviru američke seksualne politike, muškarci mogu da zadrže najviše položaje moći i prestiža, i mogu da postanu pre režiseri svojih sopstvenih drama nego njihovi protagnosti. Međutim, ovakva politika muškarcima daje kontrolu samo ukoliko poštuju određena scenarija, ako izvode prihvatljive maskulinitete, i ako su rođeni kao predstavnici određenih rasa i klasa. Uopšteno govoreći, konstrukcija tradicionalnog maskuliniteta u okviru američkih klasnih i rasnih granica dozvoljen je ukoliko muškarci žele da zadrže svoju moć. Odlučnost je stoga dozvoljena samo u skučenim granicama društveno prihvaćenog sopstva. Ipak, njihove drame imaju tendenciju da pokažu da se ovo otelotvorenje društveno prihvaćenog sopstva dešava na uštrb muškaraca prisiljenih da učestvuju u izvođenju maskuliniteta, koji često ograničava njihovu sposobnost da pokažu, vrednuju pa čak i da uoče druge mogućnosti koje im sopstvo nudi. Ova cena koju muškarci plaćaju konačno dovodi u pitanje sve povlastice patrijarhalnog sistema u okviru kojeg se dozvoljeni maskulinitet zapravo otelotvoruje.
Zbog propisanih pravila koja ograničavaju i održavaju normativni rod, za ohrabrivanje muškaraca može da se kaže da je često neosnovano. Potreba za uspostvljanjem granica koje definišu ponašanje karakteristično za muškarce, između ostalog, često je vodilo ka strahu i mržnji prema ženama, o čemu svedoči feminizam. Uticajna studija Suzan Faludi pod nazivom Prazan hod: Neobjavljeni rat protiv američkih žena ukazuje na vezu između muškaraca i žena. Rat protiv ženskih prava i kulturna konfuzija koja se odnosi na ulogu muškarca u američkom društvu zaslužuje jednu podrobnu analizu. Ona postavlja pitanje: „Šta je to toliko važno kod ženske jednakosti da samo njena senka preti da će da izbriše celokupan muški identitet? Šta je to u samom načinu na koji uokvirujemo muški identitet da čak i danas on još uvek zavisi od „ženske zavisnosti u borbi za svoj opstanak?“ (Backlash: The Undeclared War against American Women) . Istražujući impuls koji je vodio pobunu protiv feminizma, Faludijeva ističe je ona uvek praćena „krizom maskuliniteta“, strahom da žene, preko svog zahteva da budu jednake sa muškarcima, u stvari izazivaju muškarce da preispitaju svoj identitet, odnosno svoju muškost. Ona ističe da ukoliko je maskulinitet jedna tako osetljiva stvar, možda bi sociolozi trebalo da obrate malo više pažnje na muške pripadnike društva. Možda je taj „ženski problem“ u američkoj kulturi posledica rodnog problema, koji se s druge strane odnosi na krhkost i neprivlačnost u konceptu muškosti.
U nameri da se odupre društvenim ograničenjima inherentnim muškoj rodnoj ulozi, najlakša meta za muškarce u sklopu trenutne društvene hijerarhije su žene, čija je seksualnost uspostavljena na taj način da apsorbuje psihološke rane koje maskulinitet nanosi muškarcima. Faludijeva kaže da muškarci i muški diskurs imaju jedan ambivalentan odnos prema ženama, dok je ženska seksualnost ono čega se oni najviše plaše ali i ono što im najviše treba. Ova slika ženske seksualnosti kao nečeg što u isto vreme i zastrašuje i zavodi muškarce često se pojavljuje u književnosti kao nešto nepriznato od strane mnogih pisaca ali zato utkano u feminističke tekstove. Izgleda da strah koji muškarci imaju da će žene, koje su fizički i psihički slabije, da unište njihovu muškost samo ukazuje na to da je taj „muški diskurs“ ono što izaziva sumnju za pomenutu neosnovanost u odnosu muškaraca prema njihovoj muškosti, maskulinitetu i muževnosti. On stvara potrebu za „osvajanjem“ ženskog tela kako bi muškarac zapravo mogao da utvrdi svoje postojanje. I upravo zato što mora da „osvoji“ ženu, ovaj diskurs se prema ženi odnosi kao prema neprijatelju kojeg mora da pokori. Muška zavisnost o psihološku složenost žena samo potvrđuje činjenicu da je maskulinitet mnogo krhkiji nego što bi muškarci to voleli da priznaju.
Dok se tradicionalni pojam maskuliniteta oslanja na konflikt sa ženskim telom, kao i na konflikt sa potrebom za određenjem ženstvenosti, skorije homoseksualne i muške studije istražuju način na koji je ta muška određenost zapravo uskraćena muškarcima koji neće, ne mogu ili jednostavno ne žele da demonstriraju tradicionalni maskulinitet. Slično, rasne i klasne studije takođe ukazuju na ograničenja koja se muškarcima nameću u njihovoj potrazi za određenjem. Homoseksualni teoretičari, recimo, kažu da se rodna uloga muškaraca održava kroz homofobiju. Muškarci su primorani da budu heteroseksualci i da se plaše pa čak i mrze homoseksualce zbog njihovog položaja nezavidnog položaja u okviru heteroseksualnog sistema. Dečaci i muškarci su primorani da se ponašaju kao „muškarci“ a ne kao „pederi“, na taj način ukazujući na to da homoseksualci nisu „pravi muškarci, kao što „pravi muškarci“ nikada ne mogu da budu homoseksualci. Ovakva dinamika prosto diktira muškarcima određeni način ponašanja, koji otpisuje sve što čak izdaleka podseća na ženstvenost. Ovaj strah vodi ka još većim ekstremnim granicama maskuliniteta, koje maskulinitet stavljaju u jedan skučeni prostor, koji mora često da se brani.
Ukoliko muški likovi sebe vide kao nezadovoljne i zbunjene u kulturi u kojoj je maskulinitet privilegovan, postavlja se pitanje: zašto je to tako? Pravila koja nalaže maskulinitet su čini se definisana posebno u odnosu na nepovoljan položaj koji ženstvenost ima. Kao odgovor na ovu konfuziju, muške studije nude diskusije i rasprave o maskulinitetu koje se u mnogome prepliću sa konceptom roda kao sumnjivog načina izvođenja. Muške studije koje su se razvijale otprilike istovremeno sa feminističkim načinom razmišljanja krajem 60-tih godina prošloga veka, reflektuju rezultate istraživanja roda koja je sproveo feminizam te se kroz 70-te i 80-te godine razvijaju kao jedan savim drugačiji pokret koji se fokusira na probleme maskuliniteta, prava muškaraca, i njihovih sloboda (posebno kada je reč o zakonu o razvodu i zakonu o dečijim pravima). Iako nije tek samo jedna od muških verzija feminističke politike, ovaj pokret ponekad koristi teoretske pristupe slične feminističkim kako bi istražili maskulinitet i ulogu muškog roda kao suprotno gledište.
„Muške studije“ ili „muški pokret“ je veoma raznoliko pa čak i kontraditorno polje koje tek treba da proizvede adekvatno teoretsko viđenje, iako ima veoma eminentne zagovornike. Jedan od njih je Robert Blaj. Međutim, on zagovara jedan ličniji stav čitavog pokreta, onih koji su potpuno različiti od politički aktivnih grupa uključenih u prava očeva koje je delimično predstavljao Ričard Dojl. Uprkos problemima koji su se koncentrisali na pojam rase, klase, seksualne orijentacije, čitav ovaj projekat u svim svojim verzijama služi kako bi maskulinitet prikazao kao sumljiv, proizvoljan način izvođenja koje mora i treba da bude preoblikovano. Iako mu je često pretio esencijalistički pristup (pretio u smislu što je esencijalizam nastojao da preispiše sam koncept koji je i doveo do problema sa rodom), mnogi pristupi u muškom pokretu nastojali su da pronađu nove načine razmišljanja o muškosti, muževnosti i maskulinitetu koji ponovo ne preispisuju homofobiju ili mizoginiju koju feministi, gej teoretičari, i određeni članovi muškog pokreta smatraju problematičnom. Oni koji zagovaraju esencijalizam, međutim često se nađu u poziciji da ponovo preispisuju antagonističku poziciju između muškaraca i žena i između heteroseksualnosti i homoseksualnosti u svojoj želji da spasu maskulinitet kleveta nanetih od strane feminizma.
Nastojanje Roberta Blaja da pronađe arhetipskog, esencijalnog, „pravog“ muškarca kako bi pospešio pozitivne aspekte muškaraca u vremenu kada biti muškarac i nema neke prednosti, vodi se zapravo skrivenim strahom od feminizma i homoseksualnosti. Na ovaj strah ukazuju njegovi stavovi da muškarci poseduju emocije i da mogu da pokazuju fizičku bliskost jedni prema drugima bez ikakvih nagoveštaja „ženstvenosti“, što ukazuje na činjenicu da je svako pokazivanje „ženstvenosti“ zapravo neprikladno za muškarce. On svoje sledbenike uči da ne treba da zaziru od uticaja majke na uštrb očinske figure. Na jedan nov način, Blajovi stavovi samo potvrđuju jednu staru, hijerarhijsku podelu koja prednost daje maskulinitetu u odnosu na ženstvenost. Istovremeno, ti stavovi impliciraju da žene još uvek treba kriviti za mnoge probleme koje muškarci imaju jer one „kastriraju“ muškarce. Njegova tendencija da prikaže trenutnu krizu maskuliniteta kao jedinstvenu za „postfeminističko“ doba ignoriše nesigurnost koja već dugo prati maskulinitet u okviru američke kulture.
Iako kritički pristup Blaja istražuje sadašnje rasprave vezane za maskulinitet, dve istorije maskuliniteta koje su se pojavile krajem 70-tih i početkom 80-tih godina prošloga veka pokazuju da pitanje maskuliniteta nije isključivo savremeni problem. Studija Džoa Duberta pod nazivom Mesto muškarca bavi se konceptom maskuliniteta i njegovim razvojem od 1840-tih do 1950-tih godina. Dubertova studija može da se posmatra kao reakcija na „pitanje maskuliniteta“ koje u svojoj knjizi spominje Suzan Faludi. On detaljno istražuje krizu maskuliniteta koja je često pratila razvoj različitih verzija američkog feminizma, ali ne insistira na tome da je ova kriza uzrokovana isključivo feminizmom, već da ona zapravo predstavlja sastavni deo straha svih Amerikanaca po pitanju maskuliniteta. Građanski rat, špansko-američki rat i Prvi svetski rat tri su primera koje Dubert navodi da pokaže kako politika posmatra ovaj problem, posmatrajući rat kao pravi test muškosti. U skladu sa ovim argumentom, studija Tanje Modleski pod nazivom Feminizam bez žena takođe zagovara stav da je ratno iskustvo zapravo iskustvo koje muškarcima daje uvid u njihovu psihu. Pored vojnih aktivnosti, Dubert smatra da je uvođenje Mladih Skauta i uspon profesionalnih sportista tokom prve polovine dvadesetog veka bilo inspirisano željom da se dečaci spasu kastriranja od strane žena.
U jednoj sličnoj studiji Marka Gerzona Izbor heroja prevashodno se istražuje savremena Amerika, pogotovo način na koji su sebe videli mladi muškarci 50-tih i 60-tih godina prošloga veka i kako je to njihovo viđenje uticalo na američko učešće u ratu u Vijetnamu. Dubertova i Gerzonova studija demonstriraju da je maskulinitet prošao kroz različite faze još od 1800-tih godina i da je kroz te faze izazivao pometnju u jačanju samopouzdanja muškaraca s obzirom da su se muškarci osećali ugroženim od strane moćnog uticaja žena. Robert Blaj je primetio da „mlaki muškarac“ kastriran od strane feminizma reflektuje sve ove faze, na šta su se nadovezali u svojim studijama Dubert i Suzan Faludi. Posmatrano kroz rad ovih kritičara, muškost postaje pojam koji nikada ne može sa lakoćom da se locira u dokumentovanoj stvarnosti.
Na osnovu prethodno navedenih mišljenja, maskulinitet zauzima jedan posve nestabilan položaj koji osciluje između tradicionalnog uslovljavanja muškaraca do prohteva i želja koje diktira savremeno doba. Kao što o tome svedoči bezbroj publikacija na temu maskuliniteta i muškosti u popularnoj psihologiji, mnogi muškarci tragaju za diskursom maskuliniteta u dobu feminizma, nastojeći da mu definišu suštinu ili pak da prošire njegove postojeće definicije. Tokom 1970-tih i 1980-tih godina objavljene su studije poput Dilema maskuliniteta, Muško iskušenje, Menjati muškarce, Mit o maskulinitetu, Odsutni očevi/Izgubljeni sinovi, Muškarci koji oslobađaju muškarce, Novi muškarci/Novi umovi, Gvozdeni Džon i Vatra u stomaku. Ove studije zapravo nastojale su da istraže nestabilne definicije roda, seksualnosti i pola, u isto vreme primećujući sva ograničenja inherentna tim definicijama i boreći se sa svim nestabilnostima koje iz njih proističu. Ton nekih od ovih studija je ispunjen besom i gorčinom, u njihovoj sadržini žene su prikazane kao pravi neprijatelji. Međutim, uspon muških studija u svim svojim verzijama ukazuje na zabrinutost muškaraca za način na koji se koristi usvojeni društveni koncept maskuliniteta, te stoga počinje da primećuje sve izazove sa kojima su se susretale definicije i sve granice koje je feminizam iscrtao u skladu sa tradicionalnim rodnim ulogama.
Mnoštvo pitanja koje se postavlja, konfuzija oko položaja, mesta i samog ponašanja opisanih u pomenutim studijama, pružaju uvid u sam osećaj nesigurnosti sa kojim se muškarci hvataju u koštac. Čini se da muške likove, poput njihovih stvarnih dvojnika, progone pitanja koja postavljaju i feminizam i muške studije: Šta zapravo znači biti „muškarac“? Kojom dinamikom se stvaraju trenutni kulturološki koncepti maskuliniteta? Kako ti koncepti stupaju na snagu? Da li oni ograničavaju proces sazrevanja muškaraca? Može li se govoriti o višestrukim načinima viđenja koncepta maskuliniteta? Kroz sve promene naših definicija maskuliniteta, šta je ono što treba da zadržimo od tradicionalnog načina izvođenja muškosti? I konačno, zašto se izvođenje rodnih razlika čini toliko teškim poduhvatom?
Kao primer koji se bavi pitanjem roda, može da se navede studija Reja Rafaela pod nazivom Muškarci nastali od dečaka. U ovoj studiji iznose se stavovi koji se tiču razumevanja roda kao kulturološki kodiranog konstrukta. Rafael je intervjuisao hiljadu Amerikanaca, starosti od 15 do 50 godina, pripadnika radničke i srednje klase, o njihovom viđenju muškosti i svim poteškoćama sa kojima se susreću na svom putu da „postanu“ muškarci. Iako ovaj ograničeni uzorak ne može da posluži kao najadekvatniji predstavnik svih američkih muškaraca, interesantno je primetiti kako svaki pojedinačni intervju svedoči u korist teške borbe kroz koju svaki od ispitanika prolazi na putu ka spoznavanju svog sopstvenog identiteta. Rafael smatra da ovaj problem proizilazi iz duboko ukorenjene kulturološke potrebe za nekom vrstom javnog priznanja da je dečak postao muškarac. Rafael ističe da, za razliku od ženstvenosti (a ovde se čini da zapravo poriče mišljenje Simon de Buvoar) muškost ne posmatra jednostavno kao nešto u šta se izrasta već kao nešto što se vremenom postaje. Prema ovome tumačenju, osoba se ne rađa kao muškarac, već vremenom dokazuje da to zapravo i jeste. Dalje Rafael smatra da američka kultura ne nudi univerzalni obred inicijacije svojih muškarca, a taj nedostatak može se objasniti činjenicom da je većina muškaraca koju je Rafael intervjuisao nastavila da preispituje svoj identitet čak i nakon pomenutog obreda inicijacije. Muška rodna uloga ovog tipa predstavljena je kao način izvođenja koji podrazumeva prihvatanje i priznanje od strane publike. Ona mora da bude dramatizovana.
Neki kritičari bi možda osporavali mišljenje da feminizam muškarcima uskraćuje muškost tako što žene ohrabruje da svoju ulogu ne svedu na ulogu publike u određenoj drami. Međutim, Rafael smatra da iako se žensko telo koristi u obredima za inicijaciju muškaraca u svet muškosti, priznanje muškosti od strane žena nije od presudnog značaja. Ono što je zapravo najpotrebnije i najpoželjnije jeste priznanje od strane drugih muškaraca, jer verovanje kaže da dok žene mogu da stvaraju dečake, samo muškarci mogu da stvore druge muškarce. Takav stav podudara se sa psihoanalitičkim modelom muškog identiteta koji iznosi Kristin Di Stefano na osnovu kojeg se može reći da dečak ustanovljava svoju muškost u odnosu na ženstvenost otelovljenu u figuri majke. Stoga, studija Lusi Irigaraj o rodnoj dinamici u patrijarhalnim društvima pokazuje kako se žensko telo koristi kao sredstvo komunikacije između muškaraca kojim se potvrđuje njihova „muška“ društvena povezanost. Prema Rafaelovom modelu, koji je tipičan primer frojdovske prihologije, žene otelotvoruju kastriranje, nezrelost i konstantnu zavisnost – sve ono što muškarci moraju da prevaziđu. Rafaelovo tumačenje konfuzije kod svojih pacijenata u vezi sa maskulinitetom ne samo da prati opšte poznate psihoanalitičke modele muškog identiteta, već ga smešta u kanoničku američku književnost u kojoj, prema mišljenju Nine Bajm, muškarac mora da izvrši određeni zadatak kako bi se dokazao. Ako je takva potreba za glumljenjem muškosti prisutna u psihi američkih muškaraca, onda nije iznenađenje što postoji toliko priča napisanih od strane muškaraca koje govore o inicijaciji u svet muškosti.
Ova potreba za „glumljenjem“ ili izražavanjem muškosti pred publikom povezana je sa postmodernom feminističkom idejom o rodu kao maskaradi, kao o jednoj vrsti izvođenja muškosti pre nego njegove prave esencije. Čini se da je rod kao način izvođenja posebno važan za dramu kao žanr, gde se izvođenje smatra krajnjim proizvodom većine dramskih tekstova. Pozorišno prikazivanje se generalno smatra metaforički važnim za način na koji ljudi doživljavaju svoju sopstvenu ličnost.
Studija antropologa Viktora Tarnera pod nazivom Antropologija izvođenja istražuje vezu između kulture i izvođenja, pokazujući da ritualni i ceremonije svojstveni kulturi umnogome podsećaju na izvođenje u pozorištu. Antropološki pristup u istraživanju ljudskog ponašanja i njihovog samo-prikazivanja omogućilo mu je povratak u pozorišni diskurs, posebno kroz rad pozorišnih teoretičara poput Ričarda Šeknera, Pitera Bruka i Evgenija Barbe. Ako se pozorište i kultura mogu posmatrati intertekstualno, onako kako to ovi teoretičari smatraju, onda je studija o izvođenju roda u američkom pozorištu važna za shvatanje načina na koji se rod posmatra u određenoj kulturi.
Etnografska studija Džejmsa Kliforda Smetnje u kulturi (The Predicament of Culture) ohrabruje čitaoce da uzmu u obzir činjenicu da izvođenje može da mutira kroz kulturološke faze. Ova studija implicira da se kulturološko izvođenje često poziva na improvizovanje. Ovo se odnosi na sposobnost ljudi da inkorporiraju nove elemente u svojoj kulturi, što kulturi omogućava da preživi. I Faludijeva i Di Stefanova smatraju da se problem muškog roda javlja zbog rigidnosti same te tvorevine. Rigidnost u shvatanju „pravog“ maskuliniteta može da se posmatra kao koren svih problema kroz koje muškarci prolaze u formiranju svog identiteta. Stoga, možda je potraga za ovim rigidno definisanim maskulinitetom u samom svom početku osuđena na propast, te maskulinitet možda nije najpogodniji za hvatanje u koštac sa ljudskim iskustvom. Kliford smatra da zaista ne postoji „čist proizvod“ kulture jer je kultura sačinjena iz elemenata koji se konstantno menjaju jedni u odnosu na druge i u odnosu na nova iskustva. Kada bi ljudi prestali da postoje samo tada bi kultura postala apsolutno nepromenljiva. Promena, prema Klifordovoj teoriji, više je prijatelj kulture nego njen neprijatelj, a prilagodljivost je jedina stvar koja kulturu održava u životu.
Amerika, kao zemlja koja navodno sebe uvek iznova stvara, ipak ostaje vezana za rigidan koncept maskuliniteta i muškosti. Kao što su kritičari Nina Bajm i Anet Kolodni rekle, ovaj koncept je sastavni deo američke kanoničke literature. Muškarci nose ogroman teret u američkoj kulturi: u pričama američkih književnika muškarac je prikazan kao heroj koji se bori protiv moćnog i nemilosrdnog protivnika. Taj heroj se „dokazuje“ tako što pobeđuje, ili ako ne pobeđuje onda tako što ne zazire od izazova.

 

Tekst je odlomak iz knjige Američki postvijetnamski muški identitet autora Ljubice Vasić