Autor: prof. dr Ljubica Vasić

Tekst je odlomak iz knjige Američko političko pozorište objavljene u saradnji sa Bibliotekom Crvena linija, Kolekcija: Teorija Knjiđevnost Kultura, Filološko umetničkog fakulteta Univerziteta u Kragujevcu 2020

Redovi knjige Američko političko pozorište, autorke Ljubice Vasić vode se konceptom koji ukazuje na to da bi ostvarila dominaciju u društvu, jedna ideologija mora imati odziva u onim grupama koje imaju moć da ta uverenja pretoče u političke stavove. Kako bi se što dublje prodrlo u slojeve promena koje je sama ideologija uzrokovala u američkoj istoriji nakon rata u Vijetnamu, neophodno je bilo pažnju skrenuti ne samo na određene ljude i događaje već i na društvenu istoriju kako ovih ideja, tako i njihovih sadašnjih nosilaca, s obzirom na društvene i strukturalne promene u američkom društvu koje su te ideje ponovo dovele na značajno mesto. Uprkos tome što neki kritičari osporavaju Šepardovo mesto u plejadi postmodernih dramskih pisaca, a inače ti isti kritičari dovode u pitanje dramu kao postmoderni žanr uopšte, većina Šepardovih drama svojim tonom pokazuju postmodernističke karakteristike, kao što je priznavanje pop kulture i kombinovanje različitih vrsta žanrova.
Borba, kako Šepardovih tako i Rejbovih likova, sa pojmom identiteta u svetu današnjice čini sastavni deo većine savremenih predstava i kao takva predstavlja lajtmotiv izučavanja stvaralaštva američkih savremenih dramskih pisaca ali i književnika uopšte. U ovoj knjizi se traga za dokazom da Šepardovi likovi ispoljavaju karakteristike fragmentarnog identiteta onako kako ih interpretiraju postmoderne književne teorije. U kontekstu postmodernog čitanja, identitet karakteriše odsustvo kohezije unutrašnjeg bića, uzrokovane pretežno spoljašnjim silama koje utiču na konstruisanje identiteta dramskih likova. Ovakav kritički pristup posebno je neophodan za Šepardove drame poput Angel City, Suicide in B-Flat i Melodrama Play. Međutim, pomenute drame vrlo retko su predmet književnih analiza. Razni kritičari su pristupali izučavanju fenomena identiteta u odnosu prema ličnom i kolektivnom identitetu, gde recimo Teun van Dijk u svojoj knjizi Ideologija, multidisciplinarni pristup smatra da se kolektivni identitet odnosi na sveukupno znanje, ideologiju i stavove, te da se identitet „predstavlja kao skup vrednosti koje oblikuju određenu predstavu o svetu u kojem se čovek pozicionira”. Ono što je Semu Šepardu i Dejvidu Rejbu zajedničko jeste stav o drami kao postmodernom konstruktu koji istražuje granice između igranja uloge i autentičnosti, predstave i bivstvovanja. Ova dvojica autora, koja su dobila priznanje 70-ih i 80-ih godina, bili su među prvima koji su nastojali da istraže pomenute granice kroz ispitivanje elemenata američkog identiteta. S tim u vezi, moglo bi da se kaže da je ideološki diskurs zvanične Amerike koji je pratio rat u Vijetnamu bio maskiran u propagandno ruho „patriotizma”, a temeljio se na tradiciji vladajuće američke ideologije o izabranoj naciji koja je „izdvojena” da svoje vrednosti prenosi celom svetu (Manifest Destiny). Zapravo, zastupao je interese velikih korporacija.
Interpretiranje drama pomaže u razjašnjavanju pojma fragmentarnosti likova uz pomoć savremenih studija psihologije, koja daje jasne smernice za iznalaženje odgovora na pitanja koja se tiču unutrašnjih sukoba pojedinca, a što postmoderna književna kritika može i subverzivno da dočara. Tako je Žan Bodrijar govorio da „danas apstrakcija nije više apstrakcija duplikata, ogledala ili koncepta. Simulacija nije više predstava neke teorije, nekog referencijalnog bića, neke supstance. Ona je proizvodnja […] nečeg stvarnog bez porekla i stvarnosti: nečeg nadstvarnog […] Ostaci stvarnog, a ne duplikata, još postoje tu i tamo u pustinjama koje ne pripadaju carstvu, nego su naša pustinja, Pustinja samog stvarnog” . Iako su Šepardovi likovi izmišljeni, stručna literatura može da pomogne u potrazi za odgovorom na pitanje da li se unutrašnja borba protagonista može tumačiti kao psihološka pojava.
Oslanjajući se na analizu predstavljenu u monografiji Američki postvijetnamski muški identitet, može da se kaže sledeće: „kako bi se što dublje prodrlo u slojeve promena koje je sama ideologija uzrokovala u američkoj istoriji nakon rata u Vijetnamu, neophodno je pažnju skrenuti, ne samo na određene ljude i događaje, već i na društvenu istoriju kako ovih ideja, tako i njihovih sadašnjih nosilaca, s obzirom na društvene i strukturalne promene u američkom društvu koje su te ideje ponovo dovele na značajno mesto.“ Postavlja se pitanje šta je dovelo do toga da obrazlaganje dominantne ideologije ima više odjeka baš u ovo vreme.
Ako se pozovemo na ideje o Manifest Destiny, istorijski posmatrano, prerogativi za određivanje, utvrđivanje i ostvarenje primarnih društvenih merila uvažavanja, uspeha i neuspeha, uvek su pripadali društveno dominantnom sloju. Upravo takav sloj, tokom velikog dela američke istorije, a predstavljen pojmom srednje klase, bio je u stanju da na razne načine „utisne svoje sopstvene vrednosti, ideale, shvatanja i koncepcije u gotovo sve važnije američke institucije, oblikujući tako njihovu sadržinu i način delovanja. Putem svoje ekonomske i političke dominacije u lokalnim oblastima čitave zemlje, američka srednja klasa bila je merilo vrednosti života u malim gradovima, pa tako i života u Americi uopšte. Njene vrednosti postale su američke vrednosti, njene vrline postale su američke vrline.”
Pre nego što se okrenemo komparativnoj, i suštinskoj, analizi drama možemo da primetimo tek u nagoveštajima da u drami True West Sem Šepard razrađuje svoju omiljenu temu o individualizmu i samoizolaciji koje su odraz moderne svakodnevice i svojevrsnog načina prilagođavanja na nju. Uslovni ili uslovljeni kontakt, koji je prvobitno zamišljen kao sredstvo za prevazilaženje pojma udaljenosti, ostao je da funkcioniše u tom ruhu, i kao takav zamenio je stvarni kontakt. Telefon, televizija i industrija zabave, virtuelna realnost interneta, svi oni pružili su pojedincu privid društvenog života. Identitet modernog pojedinca više podseća na pasivnog posmatrača nego na aktivnog učesnika, što Šepard prikazuje i kao neku vrstu skandala. S tim u vezi, „u domen proučavanja odnosa drame i politike spada i povratni uticaj drame na društvenu stvarnost, gde efekat ideologije takođe može biti prisutan. U tom smislu, uticaj drame na društvo je složeniji i mnogo posredniji od obrazaca klasičnog ideološkog uticaja oličenog prevashodno u tekstualnim formama. Važan segment složenosti drama iz ovog perioda leži u osobenoj i višestruko posredovanoj snazi njegovog uticaja (kognitivna, emotivna, narativna komponenta dramskog jezika), gde se on sam percipira vizuelno i auditivno, istovremeno snažno utičući i na emocije i na mišljenje, odnosno stavove. Imajući u vidu sve ovo, ali i činjenicu da je globalizacija omogućila snažnu dominaciju masovnih medija koji su postali važan faktor u odnosima globalnih snaga, analiza filma, sa posebnim naglaskom na njegovu ideološku instrumentalizaciju, čini se vrlo aktuelnom.“ Kada se radi uporedna analiza dramskog stvaralaštva Sema Šeparda i Dejvida Rejba može da se primeti da obojica „konstituišu alternativne pristupe gorućim problemima savremenog sveta i Amerike, koje su u okvirima svojih specifičnih diskursa analizirali naučnici iz oblasti društvenih nauka, politički analitičari i istoričari. Oni posebno doprinose američkoj književnosti umetničkim istraživanjem kolektivne svesti, strepnji i strahova, što čini neophodnim upuštanje u komplikovane i višeslojne traumatične teme. Oba autora oslanjaju se na posebnu prirodu drame kao umetničke forme, pa tako obogaćuju raznovrsnu semiotiku pozorišne prakse svojim nastojanjima da istraže oblasti gde pitanje samopozicioniranja predstavlja centralnu tačku interesovanja.” Dobar deo vrednosti, merila i moralnih normi američke srednje klase izvedeni su iz protestantskog nasleđa, ali podrška ovim idejama nije zavisila isključivo od religije. U stvari, etos američke srednje klase utisnut je u sve institucije koje je ta klasa kontrolisala i istovremeno je od njih stalno dobijao podsticaj. Porodica, javne škole i crkva činili su institucionalni trijumvirat za prenošenje ovih vrednosti s generacije na generaciju. Sve ove institucije imale su svoj deo odgovornosti za usađivanje neophodnih vrlina kod dece. Kroz analizu drama može da se vidi da su se integritet porodice i autoritet roditelja smatrali gotovo svetinjom.
Većina istraživanja ideologije ukorenjena je u društvenim naukama i veliku pažnju poklanjaju ideologijama u odnosu na klasu, dominantne grupe, društvene pokrete, moć, političku ekonomiju, i na kulturu. U knjizi Američko političko pozorište pažnja je posvećena i spoznajnoj dimenziji teorije, dok će se zadržati kritički stav na osnovu kojeg ideologija može biti smeštena u umu, ali da to ne znači da je manje društvena.
Istraživanja ideologije u knjizi Američko političko pozorište ukazivala su često na nejasnost samog pojma ideologije, kao i na teorijsku pometnju koje ideološke analize izazivaju. Kao jedan opšti koncept, ideologija nije mnogo jasnija od sličnih velikih izraza u društvenim naukama. To isto može da se kaže i za pojmove kao što su društvo, delovanje, moć, diskurs, um.
Tokom američke istorije, „reakcije na rat i na široko rasprostranjene i višeslojne sukobe dugo su bile posmatrane kao pokušaj samodefinisanja i samoplasiranja na javnom/nacionalnom, kao i na privatnom/individualnom nivou. U tom smislu značajno je napomenuti da su drame dvojice autora nastale u postmodernom kontekstu karakterističnom po opadanju istoričnosti. Frederik Džejmson primećuje da se opadanje istoričnosti u ovom trenutku dešava ubrzanim ritmom koji povlači za sobom subjekat „koji nije u mogućnosti da na adekvatan način prikaže trenutno iskustvo,” te na taj način ostaje ograničeno na oblast unapred determinisan prevagom „simulakruma […] onoga što bi Sartr nazvao deracionalizacijom svakodnevnice.” Sa istorijske tačke gledišta posmatrano, preinačenje ratnih iskustava u pozorište trebalo je da ima za cilj da se čudni, jezivi ratni elementi i termini približe široj javnosti. Metafora rata kao pozorišta imala je ogroman društveni i psihološki efekat na pretpostavke o identitetu tokom i ubrzo nakon rata u Vijetnamu. Za vojnike, koji su sebe videli kao glumce koji igraju svoje uloge, odvojeni od urođenih sistema vrednosti i morala, bila je u stvari taktika preživljavanja. Međutim, psihološka fragmentarnost koju je stvorila ova podvojenost na stvarnu ličnost i pozorišni lik stvorila je potrebu za prikazivanjem nove slike o američkom identitetu koji je trebalo konstruisati za veterane rata u Vijetnamu. U analizi drama se prati, između ostalog, i Bodrijarovo tumačenje stvarnosti kroz igru simulakruma, te se rat u Vijetnamu posmatra i kroz svoj jedan sasvim drugi vid, pa otuda se smatra da „iza oružanog nasilja, ubistvenog antagonizma protivnika – kao da se radi o životu ili smrti, i odigrava se kao takav, iza tog simulakruma borbe na smrt i svetskog bespoštednog zalaganja, dva protivnika su, u osnovi, solidarna protiv nečeg drugog, neimenovanog, nikad izrečenog, ali čiji je objektivni rezultat rata, uz jednako saučesništvo oba protivnika, totalna likvidacija: plemenske, zadružne strukture, svi simbolični oblici razmene jezika, organizacije, to je ono što treba ukinuti, cilj rata je uništenje toga, uništenje nakon kojeg će moći da se zavede društvenost, svejedno koje pripadnosti, komunističke ili kapitalističke”. Oni koji zastupaju ratne vrednosti, ironično, mogu da se uzdaju u konstataciju da rat „nije manje grozan zato što je samo simulakrum, u njemu se još i te kako fizički trpi, a mrtvi i bivši borci u njemu vrede u velikoj meri kao i drugi…Ono što više ne postoji, to je suprotnost protivnika, to je stvarnost antagonizma, to je ideološka ozbiljnost rata” .
Pažnja je usredsređena na Šepardovu percepciju američkog identiteta sa aspekta kritike ideološkog diskursa, identifikujući elemente nacionalnog karaktera. S tim u vezi, nastoji se da se opiše eskapistički impuls koji preovladava njegovim dramama, kroz istraživanje šablona kojima se i njegove i Rejbove drame vode. Tu se vidi promena fokusa sa poricanja na konfrontaciju, u trenutku kada se likovi hvataju u koštac sa spoznavanjem individualnog i nacionalnog nasleđa, pa su primorani da se suoče sa stvarnošću američkog identiteta koji je pod snažnim uticajem prošlosti. Stoga, pažnja se prenosi na pojam Amerike kao zemlje kojoj je uskraćen nacionalni mit i na činjenicu da američka nacija mora iznova da otkrije srž mita koji će samim tim iznova stvoriti kolektivni američki identitet.
Istorijski posmatrano, transformacija ratnog iskustva u pozorište trebalo je da za cilj ima osvešćivanje naroda po pitanju njihovog znanja o ratu uopšte. Rat, kao pozorišna metafora, imalo je ogroman društveni i psihološki uticaj na mišljenja o identitetu tokom i neposredno nakon rata u Vijetnamu. Analizom likova zapaža se da je za vijetnamskog veterana Dejvida Rejba pisanje bilo način da unutrašnji nemir pretoči u misli. Drugi autori koji su pisali o Vijetnamu takođe su pokušavali da svojim delima objasne neobjašnjivo. S tim u vezi, Šepardove drame ilustruju ne samo suprotstavljenu već i večitu potragu za američkim identitetom. Njegove drame takođe otkrivaju sve poteškoće te potrage. Da bi povratili osećaj za identitet, Amerikanci moraju da odbace svoju fiktivnu iluziju o nacionalnom identitetu suočavajući se sa istinom o američkom identitetu.
Analizom formalnog, idejnog i tematskog sklopa dramskog stvaralaštva Šeparda i Rejba utvrđuje se ideološka povezanost između teoretskih pretpostavki na kojima počiva konstrukcija identiteta, što kao krajnji ishod ima utvrđivanje idejnih i ideoloških srodnosti Šepardovih i Rejbovih drama zasnovanih na konstantnoj potrazi za identitetom i kritici dominantom ideologijom nametnutog oblika identiteta. Eksperimentisanje „sa pozorišnim konvencijama i subjektivnim predstavama autorovih ličnih vizija zamena su za mimezis, jer su ovi autori više zainteresovani za redefinisanje onoga što zapravo konstituiše značenje, i za ispitivanje granica drame kao performansa. U svojoj studiji Moderna američka drama Kristofer Bigzbi primećuje da je Sem Šepard „u performansu pronašao simbole života koji predstavljaju otelotvorenje priča sa korenom u ritualu i mitu, kao i u sadašnjosti gde se ne pravi jasna razlika između glume i bivstvovanja”. Ova dvojnost nalazi se u centru Šepardove i Rejbove potrage za stabilnim identitetom u kasnom dvadesetom veku.”
Analiza ima za cilj da istraži kritički diskurs koji je pratio rat u Vijetnamu, a koji su ozbiljno proučavali vodeći američki mislioci iz polja društvenih nauka. Knjiga se oslanja na analize najznačajnijeg istoričara, analitičara i kritičara savremene američke drame Kristofera Bigzbija u cilju smeštanja poetika Šeparda i Rejba u savremeni dramski i politički trenutak Amerike, kao i na analize nekih drugih značajnih teoretičara i praktičara američkog pozorišta koji su pisali o periodu za vreme i posle rata u Vijetnamu. S tim u vezi, može se reći da je tokom 60-ih i 70-ih godina prošloga veka američko pozorište bilo politički obojeno.
Istražujući dramska dela dvojice američkih dramskih pisaca Sema Šeparda i Dejvida Rejba, ističe se da važan segment složenosti drama iz ovog perioda leži u osobenoj snazi kognitivne, emotivne i narativne komponente dramskog jezika, koji istovremeno snažno utiče i na emocije i na mišljenje, odnosno stavove onih koji čitaju drame.