Dekonstrukcija u službi konstrukcije – Telo kao instrument identiteta u američkoj drami 20. veka

Autor: prof. dr Ljubica Vasić

Američka drama 21. veka fokusira se na neprekidno ispitivanje nacionalnog identiteta. Ovo ispitivanje se često oslanja na strujanja u društveno konstruisanim identitetima, kao i na koncept individualnog identiteta predstavljenog kroz politički određene pozorišne likove. Savremena američka drama nastavlja da istražuje važna pitanja današnjice kao što su složenost rata i značenje patriotizma, pitanja ljudskih prava i kolektivne odgovornosti. Ove nove struje u savremenom američkom pozorištu naglašavaju povezanost sa pozorišnim inovacijama koje se javljaju poslednjih četrdesetak godina, na taj način ukazujući na kontinuitet u razvoju savremene američke drame krajem 20. i početkom 21. veka. Da bi se poseglo u srž svih dešavanja na američkoj pozorišnoj sceni potrebno je zagaziti dublje u ideologiju i politiku SAD-a koje su zajedno uslovile sve veće i manje promene kako u pozorištu tako i u samoj američkoj istoriji.
U obzir treba uzeti i mišljenje drugih američkih mislilaca i kritičara, poput recimo pomenutog Frederika Džejmsona. U tekstovima Frederika Džejmsona (“Postmodernism or the Cultural Logic of Late Capitalism”) može se prepoznati razvojni put popularne kulture, od trenutka kada je 60-tih godina prošloga veka, pop-art prepoznat kao kritika visoke umetnosti i kulture, do savremene pop kulture koja se može definisati kao estetski populizam i masovna kultura. Dok je pop-art transformisao elemente popularne kulture u visoku umetnost, dotle u postmodernizmu, prema Džejmsonu, dolazi do fascinacije degradiranim pejzažom kiča, kulture televizijskih serija, reklamiranja, i holivudskog filma B-produkcije, takozvane paraliterature s njenim aerodromskim džepnim kategorijama romantike i popularne biografije. U ovoj novoj površnosti – koju Džejmson izdvaja kao jednu od osnovnih osobina postmoderne – upadljivo je ponekad i odsustvo političke dimenzije.
Kao jednu od osobina postmodernizma, Džejmson takođe izdvaja nostalgiju, odnosno strast prema preuzimanju različitih stilova prošlosti koja je najočiglednija u postmodernističkom arhitektonskom eklekticizmu, popularnoj književnosti i muzici. U engleskom jeziku postoji veoma precizan pojam kako bi se opisao scenski aspekt javnog nastupa a to je “theatricality” koji se može prevesti kao teatralnost, ali i kao pozorišnost, mada u sebi nosi brojna značenja, od nekog javnog nastupa do određenog stava, od ličnog stila do čitavog sistema znakova, od medija do poruke. Pojedinac odavno više nije ono što jeste, nego je onakav kakvim se predstavlja u javnosti. Država na određeni način kontroliše pojedinca i njegovo ponašanje, i to u različitim vidovima. Dolazi do oštre dihotomije između onoga što je privatno ili javno, do te mere da javno postaje važnije od privatnog. Javno je bilo oličeno u državi, dok se koncept privatnog ili posebnog odnosio na sve što nije državno. Na prethodno rečeno mogu se nadovezati studije o izvođenju, koje podrazumevaju širi pojam od teorija identiteta i koje pored ostalih mogućih diskurzivnih problematika, uključuju i probleme teorije identiteta.
Na osnovu stavova Mišela Fukoa može se reći da je ljudski identitet oličen u telesnom, zato što ne postoji nijedan jasan i vidljiv dokaz nečijeg identiteta, osim tela, jer jedino je telo vidljivo. Telo je istovremeno oličenje duše, ali i njen zatvor, jer je neprestano ograničava i ugrožava. Stoga, ako je ljuski identitet telesan, onda se osnovna pitanja oko ljudske egzistencije odnose na telo i čulo dodira, vibraciju kao jedine dokaze osećajnog logosa. Telo se definiše kao palimsest, kao biopolitičko telo koje se, u svom krajnjem obliku, predstavlja kao prag apsolutnog nerazlikovanja između prava i činjenice, norme i biološkog života. Telo je mesto u koje režimi diskursa i moći upisuju sami sebe, čineći ga čvorištem ili neksusom za pravosudne i proizvodne odnose i moći. Dakle, Fukoov stav da se telo „konstruiše“, podrazumeva da već postoji nekakvo telo, telo koje je unapred zadato i egzistencijalno, pogodno da postane prostor sopstvene tobožnje konstrukcije.
Očigledno je da su poststrukturalisti telu poklonili pažnju kao nosiocu političkih i društvenih značenja i promena. Međutim, često se govori o simbolizmu tela ili o stavovima prema telu ili o diskursima o telu, a ne o tome kako su tela različito konstruisana i kako se ponašaju. Iako Fuko tvrdi da telo nije stabilno i da ne može da služi kao zajednički identitet među pojedincima, ni interkulturalno ni transistorijski, on ipak ukazuje na postojanost kulturalne inskripcije kao jedine prave, implicirajući da upravo ova inskripcija uživa onu univerzalnost koja je samom telu uskraćena. Stoga bi se moglo reći, kao što tvrdi Džudit Batler, da se za Fukoa kulturalne vrednosti pojavljuju kao rezultat inskripcije na telu, a telo se shvata kao medijum, odnosno kao prazna stranica, ali neobična, jer trpi bol pod bilo kakvim promenama. Takav opis stvaranja kulturalnih vrednosti podrazumeva ideju da istorija piše književnost, dok je telo medijum koji treba preobraziti kako bi se omogućila pojava kulture. Stoga je pitanje bola, ključno pitanje kada govorimo o identitetu.
Dalje, tvrdi se da je telo društveno konstituisano, ali se obično ne obraća pažnja na dvosmislenost koja je sadržana u reči „konstituisanje“. Kada se kaže da je telo društveno konstituisano misli se na to da je ono konstruisano kao predmet saznanja i diskursa, ali se ne vidi jednako jasno da je telo društveno konstituisano i utoliko što je kulturno oblikovano svojim aktuelnim praksama i ponašanjem. Ali, prakse i ponašanja se neprestano poistovećuju sa kognitivnim modelom, kako tvrdi Pol Konerton. On tvrdi da se previđa dvosmislenost značenja „konstitucije“ i „konstrukcije“, jer se uvek jedno značenje ističe na štetu drugog. Međutim, telo je društveno konstituisano u dvostrukom smislu. Zalagati se za značaj telesnog izvođenja, u prenošenju i čuvanju sećanja, znači, između ostalog, insistirati na toj dvosmislenosti i na značaju drugog elementa njenog značenja.
Stoga se studije o izvođenju upravo bave ovim društvenim i kulturalnim konstrukcijama identiteta u izvođenju, a ne pravim identitetom. Zato je u njihovom fokusu telo kao istorijski i kulturni konstrukt, odnosno njegove promene kroz istoriju kulture. Pre nego što se počne sa istraživanjem američke drame i svih promena kroz koje ona zadnjih nekoliko decenija prolazi treba ispitati stavove za koje se zalaže sama teorija o izvođenju. Ono što se izvodi ne mora da bude identitet. Ovde govorimo o izvođenju znanja, političkih pozicija, unutrašnjih stanja, govorimo o izvođenju društvenih uloga, identiteta, telesnih habitusa, osećanja, međuljudskih odnosa. Vrlo je indikativno konstatovati da kada se izvodi uvek se izvodi neki identitet. Danas takav zaključak može da deluje zdravorazumski, ali zapravo to je samo posledica opšteprihvaćenosti pojma identiteta, a ne „ontološke veze“ izvođenja i identiteta. Recimo, pre nekih šezdesetak godina, kada nije postojao koncept identiteta u današnjem značenju, nije se razmišljalo o tome da u izvođenju uopšte izvodimo bilo koji identitet.
Teorije o identitetu mogu biti različiti teorijski diskursi koji govore o identitetu (načinima, oblicima, efektima, politikama). Teorijskih pristupa identitetima ima mnogo, od esencijalističkih do konstruktivističkih, a samo jedna mogućnost među njima je shvatanje da se identitet izvodi. Da ga mi sopstvenim ponašanjem u socijalnoj situaciji izvodimo kroz dugotrajan proces, kojeg smo svesni i koji je usmeren određenom intencijom. Takvo viđenje identiteta ponudila je Džudit Batler, zatim je šire prihvaćeno, a njena teorija je zato postala naročito bitna za studije performansa. Međutim, u studijama identiteta govori se o tome da je identitet konstruisan jezikom, pa da smo rođeni sa identitetom a zatim ga tek izražavamo, zatim da je to istorijska kategorija i proizvod institucionalizacije, pa da se identitet stvara procesom interpelacije koja individue pretvara u društvene subjekte.
U savremenom društvu, osim problema „teatralizacije javnog života“, trebalo bi problematizovati i teatralizaciju privatnog života, odnosno „teatralizaciju svakodnevnog života“. Ako privatnost posmatramo prema klasičnim definicijama predmodernih i modernih društava, kao prostor čija je odlika odsustvo drugih, deprivacija predmetnih odnosa u modernosti dovodi do ekstremnih konsekventnih oblika usamljenosti i izolacije, uzrokovane masovnim društvom. Sa druge strane, ono što medijsko savremeno, i takođe masovno, društvo nudi, su novi načini komunikacije i novi mehanizmi otkrivanja privatnog prostora, pa predstavljanje ne podrazumeva postojanje javnosti u klasičnom, modernističkom smislu. Zbog preterano izražene performativnosti ove aktivnosti, nije neobično što smo često skloni da kažemo kako je igranje društvene ili ekvivalentne uloge u stvari lažna reprezentacija, gluma, poza. Martin Eslin kaže da izvođenje kulturnog performansa nema za cilj reprezentaciju ili spektakularizaciju nečeg što je skriveno, već ustanovljenje i postojanje u javnosti, proces samoidentifikacije i konstituisanja, kako značenja tako i subjekta, koji ulogu izvodi.

Tekst je odlomak iz knjige Američki postvijetnamski muški identitet autora Ljubice Vasić.