Autor: prof. dr Ljubica Vasić

Polaznu teorijsku osnovu čine stavovi Fredrika Džejmsona o političkom nesvesnom,  a „za utvrđivanje političkog nesvesnog“, piše Džejmson, „potrebno je da preduzmemo upravo takvu konačnu analizu i istražimo mnogostruke staze koje vode ka raskrinkavanju kulturnih umetnina kao društveno simboličkih činova.“ Ovakva hermeneutika opravdana je u pristupu delima dva američka dramska pisca, Sema Šeparda i Dejvida Rejba, koji su uglavnom tvrdili kako njihove drame nisu političke, iako tekstualna i dramaturška analiza otkriva implicitan otpor i kritiku dominantnom ideološkom diskursu. Prema mišljenju Frederika Džejmsona, proučavanje složenih odnosa između ideologije i diskursa predstavlja veliki izazov, posebno iz razloga što je potrebno započeti jedno takvo istraživanje pravom teorijom ideologije. Važan deo zauzima teorijski deo proučavanja, koje sa sobom nosi istraživanje mnogih pitanja, koncepata i disciplina uključenih u analizu ideologije, prevashodno odnosa između diskursa i ideologije.
Za temu ove disertacije, pogotovo u smislu analize karakterizacije u dramama Šeparda i Rejba značajno je Altiserovo tumačenje ideologije kao imaginarnog odnosa pojedinca sa realnim uslovima u kojima taj isti pojedinac postoji. Ovaj teorijski pristup biće posebno od značaja za izmeštanje pojedinca iz oblasti kolektivnog što je autorima u nekoliko navrata bio cilj, pogotovo kada je reč o njihovim vijetnamskim dramama. U svakoj društveno-kulturnoj situaciji kontradiktorne sile deluju na nastanak materijalnih i diskursnih praksi, a državni ideološki aparat koga čine crkva, porodica i obrazovni sistem, stvara svest pojedinca i određuje sisteme značenja koje pojedinci usvajaju i prihvataju. Ideološka praksa se utiskuje u rituale i druge materijalne prakse svakodnevnog života. Posrednici koji omogućavaju realizaciju tih praksi nalaze se svuda oko nas jer državni ideološki aparati nastaju pod uticajem klasa koje poseduju moć.
Opšti teorijski okvir pristupa ideologiji može se označiti konceptima spoznaje, društva i diskursa. Posmatrano kroz prizmu Altiseorve teorije može se reći da je umetnost konstitutivna za ideologiju, da nije jednostavna ilustracija ideologije. Umetnost je jedna od društvenih praksi kojom se konstruišu, reprodukuju i redefinišu određeni pogledi na svet, definicije i identiteti koje treba živeti. Prema njegovom mišljenju, književna dela bi trebalo razumeti kao označivalačku praksu, tj. kao organizaciju elemenata koji proizvode značenja, konstruišu slike sveta, nastoje da fiksiraju izvesna značenja, da deluju na određene reprezentacije sveta. Insistira na tome da je potrebno umesto da umetnička dela posmatramo kao sredstva kojim se prenose prethodno oblikovana značenja ili kao odraz datih identiteta, tu praksu posmatramo kao aktivnu intervenciju u određenom društvenom kontekstu.
Naravno ima i onih, poput Džejmsa H. Kavane, koji su mišljenja da ideologija označava neophodnu praksu, koja obuhvata i sisteme reprezentacija koji su njeni proizvodi, a kojom pojedinci različitih klasa, rasa i pola prerađuju određeni „življeni odnos“ i sistemi reprezentacije konstituišu, transformišu i združuju sa različitim specifičnim političkim programima. Prema ovakvom jednom gledištu, u ideološkoj analizi se naglašava da svi književni tekstovi konstituišu ideološku praksu društva, a književna kritika konstituiše aktivnost koja se ili potčinjava političkim učincima te neophodne društvene prakse ili samosvesno pokušava da ih transformiše.
Bez obrzira da li je reč o marksističkim ili nemarksističkim, većina istraživanja ideologije ukorenjena je u društvenim naukama i veliku pažnju poklanjaju ideologijama u odnosu na klasu, dominantne grupe, društvene pokrete, moć, političku ekonomiju, ili na pol i kulturu. Posebna pažnja biće posvećena i spoznajnoj dimenziji teorije, dok će se zadržati kritički stav prema kojem ideologija može biti smeštena u umu, ali da to ne znači da je manje društvena.
Istraživanja ideologije konstantno ukazuju na nejasnost samog pojma ideologije, kao i na teorijsku pometnju koje ideološke analize izazivaju. Kao opšti koncept, ideologija nije mnogo jasnija od sličnih velikih izraza u društvenim naukama. To isto može da se kaže i za pojmove kao što su društvo, delovanje, moć, diskurs, um, znanje. Ideologija se razlikuje od ovih opštih pojmova i po tome što se upotrebljava uglavnom pežorativno. U analizi se dakle susrećemo sa Marksom, zatim sa njegovim sledbenicima poput Gramšija i Altisera. U sociologiji i filozofiji oni još uvek igraju važnu ulogu, i teško je pronaći analitičke i rafinirane studije koje sjedinjuju nove koncepte i shvatanja savremenih pristupa u društvenim naukama. Ostaci klasičnih rasprava oblikuju se u svakodnevnoj upotrebi pojma ideologije, uzetog kao da je sastav pogrešnih, lažnih, iskrivljenih ili na drugi način usmerenih stavova koji se povezuju sa društvenim ili političkim protivnicima. Negativno značenje i upotreba svakodnevnog shvatanja pojma ideologije pokazuju ono što je većina ranijih analitičara isticala, da ideologije izražavaju ili skrivaju nečiji društveni i politički položaj, stav ili interese.
Diskurs ideologije dugo se posmatrao kroz prizmu hegemonijskih praksi društva, kulture i vremena, kao matrica koja upravlja kolektivnim i individualnim procenjivanjem značenja identiteta u konstrukciji društvenih uloga. U tradiciji kulture Zapada, ilustrovanoj kroz filozofsku, književnu i drugu umetničku praksu, značenja pojma identiteta razlažu se u binarnim opozicijama duhovnog i fizičkog, stalnog i promeljivog, individualnog i kolektivnog. Ovakav jedan niz povlači sa sobom hijerarhijske odnose među konstitutivnim činiocima identiteta, koji se istražuju u rodnim, polnim, religijskim, političkim i drugim afilijacijama pojedinca ili grupe. Značenja ideologije i identiteta konstruišu se uvek u određenom kontekstu, pa se stoga menjanjem konteksta menjaju i uslovi njihovog definisanja. Pretpostavka o variranju odnosa između označitelja i označenog promovisana poststrukturalizmom, pojam ideologije i identiteta (kako pojedinačnog tako i kolektivnog) izlaže reinterpretacijama ističući raznovrsnost tradicionalnih značenja ovih pojmova. Prema istraživanjima koja je sproveo Teun Van Dijk identitet može da bude lični i grupni, odnosno pojedinačni i kolektivni. Lični identitet odnosi se na „mentalnu predstavu jedinstvenog ljudskog bića sa ličnim iskustvima – kao što su nagomilani mentalni modeli i iz njih izveden apstraktni koncept jastva, često u interakciji s drugima“, odnosno „mentalnu predstavu jastva kao procesa poistovećivanja koji su povezani s takvim predstavama o pripadnosti“. Društveni ili kolektivni identitet podrazumeva zajedničko znanje, stavove i ideologiju, odnosno zajedničku društvenu predstavu koja određuje identitet grupe. U delokrugu tradicionalnih razmišljanja koja svoju osnovu imaju u filozofskoj tradiciji dualizma, identitet se predstavlja kao skup vrednosti koje oblikuju određenu predstavu o svetu u kojem se čovek pozicionira. Pomenuti dualizam temelji se na premisi o čoveku kao misaonom biću. Ovde treba spomenuti ulogu koju telo ima u poimanju pojma identiteta i ideologije. Dekartova filozofija koja se zasniva na dualizmu materijalnog tela i nesupstancijalnog uma upućuje na stav da je telo zapravo ideja ljudskog uma, dok je materijalnost tela ostvarenje te ideje u našem iskustvu. Prema Dekartu, mentalni fenomeni nemaju svoje mesto u fizičkom, materijalnom svetu, već imaju nezavistan, autonoman status. Takvoj filozofskoj tradiciji prepisujemo premise kognitivne teorije kao tek jednog malog dela savremene naučne misli koja potiskuje binarne opozicije između tela i uma, odnosno misaone supstance. Binarnost svoje mesto ima u književnosti i umetnosti kulture Zapada, kao odraz uticaja kartezijanske filozofske tradicije. Što se tiče pojma jastva, Antonio Damasio razlikuje ovaj pojam od pojma identiteta, smeštajući jastvo u „skup moždanih struktura koje neprekidno i nesvesno održavaju stanje tela unutar određenog raspona vrednosti i relativnu stabilnost potrebnu za preživljavanje“, dok identitet smešta u kategoriju pojma složenog ja. Važnost tela u kreiranju identiteta predstavlja se u novije vreme ekstremnim praksama fizičkog preobražaja (čak i posredstvom estetske hirurgije) kojima se potvrđuje uticaj kulturnih i društvenih normi na konstruisanje identiteta pojedinca. Iako se čini da ove prakse podrivaju tradicionalne premise supstancijalnog dualizma, potvrđujući važnost tela u pozicioniranju pojedinca naspram okoline, dualistička perspektiva odnosa tela i uma ostaje najvećim delom netaknuta, s obzirom da potreba stalnog preoblikovanja tela evocira njegovu prolaznost i nestalnost, kao i ograničenost fizičkih performansi osobe. Ipak, ne može se poreći činjenica da telo, čak i u kontekstu isticanja isključivo estetske dimenzije, igra važnu ulogu u formiranju identiteta, realizujući se u saglasnosti sa vrednostima za koje se zalaže određena kultura. Ako se nadovežemo na Rikerovo sopstvo, može se reći da u konstrukciji identiteta važnu ulogu imaju ideološke prakse predstavljene sistemima vrednosti, stereotipima, predrasudama i kulturološki utemeljenim normama koje pred pojedinca konstantno stavljaju zahteve za prilagođavanje sa ciljem nesmetanog funkcionisanja u određenoj sredini. Emancipacijom uloge ideologije u konstrukciji identitetskog obrasca većim delom ostavlja pojedinca zarobljenog u nasleđenim binarnim opozicijama, hijerarhijskim značenjima koje treba da prilagodi svoje sopstvene sisteme vrednosti. U tom smislu može se čak reći i da je telo u određenoj meri proizvod ideoloških praksi.
Odnos dominantne ideologije i identiteta, kao predmet socioloških, kulturoloških i filozofskih rasprava ne dovodi se u pitanje, već uticaj ideološkog diskursa na formiranje identiteta. Teun Van Dijk smatra da ideologije oblikuju osnovu kolektivnog identiteta, odnosno iscrpne pretpostavke koje se odnose na vrednovanje kriterijuma pripadnosti jednoj društvenoj grupi. Pojam ideologije, ograđujući se od plejade njegovih interpretacija koje su se smenjivale kroz istoriju (imajući u vidu da je i samo tumačenje pojma ideologije često bilo ideološki uslovljeno), koristimo u dva uvrežena shvatanja kao „uverljive, hegemonističke ideje koje podčinjene grupe prihvataju kao deo svog opšteprihvaćenog poimanja društvene svesti i mesta koje u samom društvu ima“, pored hegemonističkih interpretacija, u širem smislu „kao bilo koji sastav mitskih ili drugih ideja koje su u suprotnosti sa istinitim idejama današnje nauke, istorije, kulture“.
Žarko Paić u svome delu Politika identiteta (Kultura kao nova ideologija) ukazuje na prisutnost stereotipa u slučajevima kada kolektiv ne može da se odvoji od ličnog identiteta, pa ga samim tim ideološki nadilazi, što je posebno očigledno u slučaju kada se pojedincu, odnosno liku u jednom delu, kao nosiocu ličnog identiteta nameću tipovi socijalizovane svesti jedne klase. Pitanje odnosa koji neminovno postoji između ideologije i identiteta, a koji je dugo bio predmet kulturoloških, socioloških i filozofskih rasprava ne dovodi se toliko u pitanje, koliko uticaj ideološkog diskursa na konstrukciju identiteta i različite interpretacije na koje on nailazi. Pitanje koje ostaje otvoreno za dalja razmatranja jeste zapravo na koji način i u kojoj meri ideologija kao osnova za konstruisanje kolektivnog identiteta utiče na oblikovanje individualnog identiteta povezanog sa doživljajem sopstvene uloge u društvu. Ovde valja uzeti u obzir i dijaloge koje likovi u dramama dvojice američkih autora vode međusobno.
Drama, poput ostalih književnih i umetničkih žanrova, nalazi se u stanju konstantnog previranja. Drama reflektuje ljudske postupke u određenom kulturnom miljeu, pokušavajući da predstavi „istinu“ iz različitih uglova kako bi data kultura mogla da prihvati tu „istinu“. Stoga, dramska forma mora da održi dinamičan stav sa ciljem da uvek uvodi nove perspektive koje bi stalno iznova provocirale maštu dramskog pisca.
Samo u 20. veku žanrovi su se smenjivali kroz stilove Čehova i Ibzena, preko nemačkih ekspresionista do francuskih apsurdista, kao i eksperimentalnih formi 60-tih godina, neprekidno istražujući granice interpretacija. Međutim, uprkos dinamici 20. veka, ipak se i dalje oseća uticaj stilske i formalne tiranije koje proističu iz onoga što je Erik Bentli 1946. godine nazvao „trijumfom“ realizma. Ovakav opis adekvatno oslikava stanje u savremenom pozorištu. Neki od najvećih talenata dramske umetnosti okrenuli su se realističkoj formi. Rezultat toga bila je krajnja zabrinutost zbog činjenice da savremeno pozorište polako izumire te da je bila potrebna promena koja bi dovela do revolucije sa ciljem da ga revitalizuje. Mnogi kritičari su smatrali da su dešavanja koja su se odvila 60-tih godina pružila adekvatan odgovor za turbulencije koje su pogodile društvo, a mnogi, kao na primer Robert Vilson i Ričard Forman, da navedemo samo par istaknutih, i danas su tog istog mišljenja. Drugi su, pak, insistirali na pobuni u pozorištu, poput one koja se dogodila početkom prošloga veka, mada ni danas ne postoje uslovi za jednu takvu pobunu protiv realizma. Međutim, čini se da se osnova za bilo kakvu promenu u američkom pozorištu delimično manifestuje kroz pogrešno tumačenje realizma. Mnogi kritičari i pisci smatraju da dovoljno razumeju termin „realizam“, ali malo njih je uspelo da ga definiše.

 

Tekst je odlomak iz knjige Američki postvijetnmaski muški identite autora Ljubice Vasić