Autor: prof. dr Ljubica Vasić

U sklopu političkog sistema u kojem bogatstvo i klasa igraju veoma dominantnu ulogu, čini se da ima nedovoljno predispozicija za boljitak. Obično se oglušuje o zahteve naroda. Ljudi su iznova i iznova obmanjeni i ometeni od strane pop kulture i medijske pompe. Disidenti trpe nasilje, a ponekad čak bivaju i ubijeni. U takvim uslovima života, vremenom ljudi postaju cinični i ogrezli u rezigniranost. Neki komentatori tretiraju političko obeshrabrenje i pasivnost kao simptomatično stanje.
Uprkos ovom moćnom poretku, ipak mnogi ljudi protiv njega se udružuju, agituju, protestuju, i to ponekad sa dosta uspeha. U skorijim dekadama bili smo svedoci izvesnog broja moćnih demokratskih pokreta: protesta za prava afričko-američkog stanovništva na Jugu, pokreta protiv ugnjetavanja disidenata, pokreta za okončavanje rata u Vijetnamu, pokreta za anti-imperijalističu solidarnost sa El Salvadorom i Nikaragvom, zatim pokušaja da se izgrade alternativne obrazovne i informacione ustanove, pokreta protiv atomskog naoružanja, pokreta za prava žena, te pokreta za prava homoseksualaca. Iako verovatno nijedan od ovih masovnih pokreta nije doživeo neki opipljiv uspeh, sve se promenilo. Sva ta dešavanja imala su uticaj na to koliko daleko su spremni da idu privilegovani i bogati na svom putu ka privilegijama i bogatstvu.
Konvencionalni stav je takav da je moć zapravo antiteza slobodi. To može da bude slučaj sa državama sa jakom institucionalnom politikom. Međutim, popularna moć i sloboda nisu jedna drugoj suprotstavljene već su komplementarne: ukoliko ne posedujete moć da podnesete namete bogatstva i moći, vi zapravo ne posedujete slobodu. Džon Stjuart Mil pisao je 1869. godine sledeće: „Svest privilegovanih o neprivilegovanima može jedino biti probuđena ukoliko neprivilegovani počnu od njih da iznuđuju ono što im pripada…“.
Danas cilj ne podrazumeva ograničavanje državne moći pospešivanjem demokratskih sredstava kako bi se suprotstavili plutokratiji. Obično je veoma frustrirajuće, a ponekad i opasno, izazivati one koji kontrolišu zemlju, kapital, tehnologiju. Međutim, dugoročno posmatrano, može biti još opasnije ne raditi to. Kako sama istorija to pokazuje, ljudi su se uporno trudili da se odupru lošim društveno-ekonomskim uslovima života. U tome su bili podstaknuti vizijom o boljem životu. Nejednakost može da bude toliko okrutna da pokornost više ne garantuje opstanak i ljudi ništa ne gube odupirući joj se. Ovde nije reč tek o tome da će se ljudi uvek suprotstavljati ugnjetavanju, već da prava kombinacija besa, nade i organizacije ponekad može da ih podstakne na velika dela.
Dakle, povezanost ideologije s političkim i socijalnim skupinama i njihovim interesima ne znači da moć neke ideologije može da se svede na manipulaciju. Spoznaja kojom je opskrbljen neki ideološki pokret nužno nadilazi iskustvo, odnosno ona ne može potpuno da se proveri iskustvom, i u tome leži njena posebna moć uveravanja. Ideologije ne mogu da se svedu na argumente koji su sa naučnog stanovišta pogrešni.
Štaviše, uspešne ideologije imaju naučno jezgro. Širenje ideologije nije mehanički proces, on zavisi od intelektualnih aktera i posrednika koji tumače ideološke poruke specifičnoj publici. Međutim, ideologije ne smeju da se mešaju sa naučnim jezgrima oko kojih se obično razvijaju. Naučno jezgro ideologije izvodi se iz istine, dok se ideologije prevashodno izvode iz socioloških kriterijuma. Moćne ideologije su bile takve jer su uverljivo odgovarale na velike probleme određenog doba, a održale su se zato što su bile dovoljno prostrane i fleksibilne da su mogle da obuhvate iskustva različitih razdoblja i pritom očuvale doslednost.

Polaznu teorijsku osnovu čine stavovi Frederika Džejmsona o političkom nesvesnom, odnosno stav da je svako književno delo inherentno političko u smislu da nesvesno podriva (vladajuću) ideologiju. „Za utvrđivanje političkog nesvesnog“, piše Džejmson, „potrebno je da preduzmemo upravo takvu konačnu analizu i istražimo mnogostruke staze koje vode ka raskrinkavanju kulturnih umetnina kao društveno simboličkih činova.“ Ovakva hermeneutika opravdana je u pristupu delima dva izabrana autora, Šeparda i Rejba, koji su uglavnom tvrdili kako njihove drame nisu političke, iako tekstualna i dramaturška analiza otkriva implicitan otpor i kritiku dominantnom ideološkom diskursu. Prema mišljenju Frederika Džejmsona, proučavanje složenih odnosa između ideologije i diskursa predstavlja veliki izazov, posebno iz razloga što je potrebno započeti jedno takvo istraživanje pravom teorijom ideologije. Važan deo zauzima teorijski deo proučavanja, koje sa sobom nosi istraživanje mnogih pitanja, koncepata i disciplina uključenih u analizu ideologije, prevashodno odnosa između diskursa i ideologije.
Za ovu temu, pogotovo u smislu analize karakterizacije u dramama Šeparda i Rejba značajno je Altiserovo tumačenje ideologije kao imaginarnog odnosa pojedinca sa realnim uslovima u kojima taj isti pojedinac postoji. Ovaj teorijski pristup biće posebno od značaja za izmeštanje pojedinca iz oblasti kolektivnog što je autorima u nekoliko navrata bio cilj, pogotovo kada je reč o njihovim vijetnamskim dramama. U svakoj društveno-kulturnoj situaciji kontradiktorne sile deluju na nastanak materijalnih i diskursnih praksi, a državni ideološki aparat koga čine crkva, porodica i obrazovni sistem, stvara svest pojedinca i određuje sisteme značenja koje pojedinci usvajaju i prihvataju. Ideološka praksa se utiskuje u rituale i druge materijalne prakse svakodnevnog života. Posrednici koji omogućavaju realizaciju tih praksi nalaze se svuda oko nas jer državni ideološki aparati nastaju pod uticajem klasa koje poseduju moć.
Opšti teorijski okvir pristupa ideologiji može se označiti konceptima spoznaje, društva i diskursa. Posmatrano kroz prizmu Altiseorve teorije može se reći da je umetnost konstitutivna za ideologiju, da nije jednostavna ilustracija ideologije. Umetnost je jedna od društvenih praksi kojom se konstruišu, reprodukuju i redefinišu određeni pogledi na svet, definicije i identiteti koje treba živeti. Prema njegovom mišljenju, književna dela bi trebalo razumeti kao označivalačku praksu, tj. kao organizaciju elemenata koji proizvode značenja, konstruišu slike sveta, nastoje da fiksiraju izvesna značenja, da deluju na određene reprezentacije sveta. Insistira na tome da je potrebno umesto da umetnička dela posmatramo kao sredstva kojim se prenose prethodno oblikovana značenja ili kao odraz datih identiteta, tu praksu posmatramo kao aktivnu intervenciju u određenom društvenom kontekstu.
Naravno ima i onih, poput Džejmsa H. Kavane, koji su mišljenja da ideologija označava neophodnu praksu, koja obuhvata i sisteme reprezentacija koji su njeni proizvodi, a kojom pojedinci različitih klasa, rasa i pola prerađuju određeni „življeni odnos“ i sistemi reprezentacije konstituišu, transformišu i združuju sa različitim specifičnim političkim programima. Prema ovakvom jednom gledištu, u ideološkoj analizi se naglašava da svi književni tekstovi konstituišu ideološku praksu društva, a književna kritika konstituiše aktivnost koja se ili potčinjava političkim učincima te neophodne društvene prakse ili samosvesno pokušava da ih transformiše.
Bez obrzira da li je reč o marksističkim ili nemarksističkim, većina istraživanja ideologije ukorenjena je u društvenim naukama i veliku pažnju poklanjaju ideologijama u odnosu na klasu, dominantne grupe, društvene pokrete, moć, političku ekonomiju, ili na pol i kulturu. Posebna pažnja biće posvećena i spoznajnoj dimenziji teorije, dok će se zadržati kritički stav prema kojem ideologija može biti smeštena u umu, ali da to ne znači da je manje društvena.
Istraživanja ideologije konstantno ukazuju na nejasnost samog pojma ideologije, kao i na teorijsku pometnju koje ideološke analize izazivaju. Kao opšti koncept, ideologija nije mnogo jasnija od sličnih velikih izraza u društvenim naukama. To isto može da se kaže i za pojmove kao što su društvo, delovanje, moć, diskurs, um, znanje. Ideologija se razlikuje od ovih opštih pojmova i po tome što se upotrebljava uglavnom pežorativno. U analizi se dakle susrećemo sa Marksom, zatim sa njegovim sledbenicima poput Gramšija i Altisera. U sociologiji i filozofiji oni još uvek igraju važnu ulogu, i teško je pronaći analitičke i rafinirane studije koje sjedinjuju nove koncepte i shvatanja savremenih pristupa u društvenim naukama. Ostaci klasičnih rasprava oblikuju se u svakodnevnoj upotrebi pojma ideologije, uzetog kao da je sastav pogrešnih, lažnih, iskrivljenih ili na drugi način usmerenih stavova koji se povezuju sa društvenim ili političkim protivnicima. Negativno značenje i upotreba svakodnevnog shvatanja pojma ideologije pokazuju ono što je većina ranijih analitičara isticala, da ideologije izražavaju ili skrivaju nečiji društveni i politički položaj, stav ili interese.
Diskurs ideologije dugo se posmatrao kroz prizmu hegemonijskih praksi društva, kulture i vremena, kao matrica koja upravlja kolektivnim i individualnim procenjivanjem značenja identiteta u konstrukciji društvenih uloga. U tradiciji kulture Zapada, ilustrovanoj kroz filozofsku, književnu i drugu umetničku praksu, značenja pojma identiteta razlažu se u binarnim opozicijama duhovnog i fizičkog, stalnog i promeljivog, individualnog i kolektivnog. Ovakav jedan niz povlači sa sobom hijerarhijske odnose među konstitutivnim činiocima identiteta, koji se istražuju u rodnim, polnim, religijskim, političkim i drugim afilijacijama pojedinca ili grupe. Značenja ideologije i identiteta konstruišu se uvek u određenom kontekstu, pa se stoga menjanjem konteksta menjaju i uslovi njihovog definisanja. Pretpostavka o variranju odnosa između označitelja i označenog promovisana poststrukturalizmom, pojam ideologije i identiteta (kako pojedinačnog tako i kolektivnog) izlaže reinterpretacijama ističući raznovrsnost tradicionalnih značenja ovih pojmova. Prema istraživanjima koja je sproveo Teun Van Dijk identitet može da bude lični i grupni, odnosno pojedinačni i kolektivni. Lični identitet odnosi se na „mentalnu predstavu jedinstvenog ljudskog bića sa ličnim iskustvima – kao što su nagomilani mentalni modeli i iz njih izveden apstraktni koncept jastva, često u interakciji s drugima“, odnosno „mentalnu predstavu jastva kao procesa poistovećivanja koji su povezani s takvim predstavama o pripadnosti“. Društveni ili kolektivni identitet podrazumeva zajedničko znanje, stavove i ideologiju, odnosno zajedničku društvenu predstavu koja određuje identitet grupe. U delokrugu tradicionalnih razmišljanja koja svoju osnovu imaju u filozofskoj tradiciji dualizma, identitet se predstavlja kao skup vrednosti koje oblikuju određenu predstavu o svetu u kojem se čovek pozicionira. Pomenuti dualizam temelji se na premisi o čoveku kao misaonom biću. Ovde treba spomenuti ulogu koju telo ima u poimanju pojma identiteta i ideologije. Dekartova filozofija koja se zasniva na dualizmu materijalnog tela i nesupstancijalnog uma upućuje na stav da je telo zapravo ideja ljudskog uma, dok je materijalnost tela ostvarenje te ideje u našem iskustvu. Prema Dekartu, mentalni fenomeni nemaju svoje mesto u fizičkom, materijalnom svetu, već imaju nezavistan, autonoman status. Takvoj filozofskoj tradiciji prepisujemo premise kognitivne teorije kao tek jednog malog dela savremene naučne misli koja potiskuje binarne opozicije između tela i uma, odnosno misaone supstance. Binarnost svoje mesto ima u književnosti i umetnosti kulture Zapada, kao odraz uticaja kartezijanske filozofske tradicije. Što se tiče pojma jastva, Antonio Damasio razlikuje ovaj pojam od pojma identiteta, smeštajući jastvo u „skup moždanih struktura koje neprekidno i nesvesno održavaju stanje tela unutar određenog raspona vrednosti i relativnu stabilnost potrebnu za preživljavanje“, dok identitet smešta u kategoriju pojma složenog ja. Važnost tela u kreiranju identiteta predstavlja se u novije vreme ekstremnim praksama fizičkog preobražaja (čak i posredstvom estetske hirurgije) kojima se potvrđuje uticaj kulturnih i društvenih normi na konstruisanje identiteta pojedinca. Iako se čini da ove prakse podrivaju tradicionalne premise supstancijalnog dualizma, potvrđujući važnost tela u pozicioniranju pojedinca naspram okoline, dualistička perspektiva odnosa tela i uma ostaje najvećim delom netaknuta, s obzirom da potreba stalnog preoblikovanja tela evocira njegovu prolaznost i nestalnost, kao i ograničenost fizičkih performansi osobe. Ipak, ne može se poreći činjenica da telo, čak i u kontekstu isticanja isključivo estetske dimenzije, igra važnu ulogu u formiranju identiteta, realizujući se u saglasnosti sa vrednostima za koje se zalaže određena kultura. Ako se nadovežemo na Rikerovo sopstvo, može se reći da u konstrukciji identiteta važnu ulogu imaju ideološke prakse predstavljene sistemima vrednosti, stereotipima, predrasudama i kulturološki utemeljenim normama koje pred pojedinca konstantno stavljaju zahteve za prilagođavanje sa ciljem nesmetanog funkcionisanja u određenoj sredini. Emancipacijom uloge ideologije u konstrukciji identitetskog obrasca većim delom ostavlja pojedinca zarobljenog u nasleđenim binarnim opozicijama, hijerarhijskim značenjima koje treba da prilagodi svoje sopstvene sisteme vrednosti. U tom smislu može se čak reći i da je telo u određenoj meri proizvod ideoloških praksi.
Odnos dominantne ideologije i identiteta, kao predmet socioloških, kulturoloških i filozofskih rasprava ne dovodi se u pitanje, već uticaj ideološkog diskursa na formiranje identiteta. Teun Van Dijk smatra da ideologije oblikuju osnovu kolektivnog identiteta, odnosno iscrpne pretpostavke koje se odnose na vrednovanje kriterijuma pripadnosti jednoj društvenoj grupi. Pojam ideologije, ograđujući se od plejade njegovih interpretacija koje su se smenjivale kroz istoriju (imajući u vidu da je i samo tumačenje pojma ideologije često bilo ideološki uslovljeno), koristimo u dva uvrežena shvatanja kao „uverljive, hegemonističke ideje koje podčinjene grupe prihvataju kao deo svog opšteprihvaćenog poimanja društvene svesti i mesta koje u samom društvu ima“, pored hegemonističkih interpretacija, u širem smislu „kao bilo koji sastav mitskih ili drugih ideja koje su u suprotnosti sa istinitim idejama današnje nauke, istorije, kulture“.

 

Tekst je odlomak iz knjige Američki postvijetnamski muški identitet autora Ljubice Vasić