Autor: prof. dr Ljubica Vasić

Ako se pozovemo na ideje o Manifest Destiny, istorijski posmatrano, prerogativi za određivanje, utvrđivanje i ostvarenje primarnih društvenih merila uvažavanja, uspeha i neuspeha, uvek su pripadali društveno dominantnom sloju. Upravo takav sloj, tokom velikog dela američke istorije, a predstavljen pojmom srednje klase, bio je u stanju da na razne načine „utisne svoje sopstvene vrednosti, ideale, shvatanja i koncepcije u gotovo sve važnije američke institucije, oblikujući tako njihovu sadržinu i način delovanja. Putem svoje ekonomske i političke dominacije u lokalnim oblastima čitave zemlje, američka srednja klasa bila je merilo vrednosti života u malim gradovima, pa tako i života u Americi uopšte. “Njene vrednosti postale su američke vrednosti, njene vrline postale su američke vrline.”
Pre nego što se okrenemo komparativnoj analizi drama možemo da primetimo, tek u nagoveštajima, da u drami True West Sem Šepard razrađuje svoju omiljenu temu o individualizmu i samoizolaciji koje su odraz moderne svakodnevnice i svojevrsnog načina prilagođavanja na nju. Uslovni ili uslovljeni kontakt, koji je prvobitno zamišljen kao sredstvo za prevazilaženje pojma udaljenosti, ostao je da funkcioniše u tom ruhu, i kao takav zamenio je stvarni kontakt. Telefon, televizija i industrija zabave, virtuelna realnost interneta, svi oni pružili su pojedincu privid društvenog života. Identitet modernog pojedinca više podseća na pasivnog posmatrača nego na aktivnog učesnika, što Šepard prikazuje i kao neku vrstu skandala. S tim u vezi, „u domen proučavanja odnosa drame i politike spada i povratni uticaj drame na društvenu stvarnost, gde efekat ideologije takođe može biti prisutan. U tom smislu, uticaj drame na društvo je složeniji i mnogo posredniji od obrazaca klasičnog ideološkog uticaja oličenog prevashodno u tekstualnim formama. Važan segment složenosti drama iz ovog perioda leži u osobenoj i višestruko posredovanoj snazi njegovog uticaja (kognitivna, emotivna, narativna komponenta dramskog jezika), gde se on sam percipira vizuelno i auditivno, istovremeno snažno utičući i na emocije i na mišljenje, odnosno stavove. Imajući u vidu sve ovo, ali i činjenicu da je globalizacija omogućila snažnu dominaciju masovnih medija koji su postali važan faktor u odnosima globalnih snaga, analiza filma, sa posebnim naglaskom na njegovu ideološku instrumentalizaciju, čini se vrlo aktuelnom. Kada se radi uporedna analiza dramskog stvaralaštva Sema Šeparda i Dejvida Rejba može da se primeti da obojica „konstituišu alternativne pristupe gorućim problemima savremenog sveta i Amerike, koje su u okvirima svojih specifičnih diskursa analizirali naučnici iz oblasti društvenih nauka, politički analitičari i istoričari”. Oni posebno doprinose američkoj književnosti umetničkim istraživanjem kolektivne svesti, strepnji i strahova, što čini neophodnim upuštanje u komplikovane i višeslojne traumatične teme. Oba autora oslanjaju se na posebnu prirodu drame kao umetničke forme, pa tako “obogaćuju raznovrsnu semiotiku pozorišne prakse svojim nastojanjima da istraže oblasti gde pitanje samopozicioniranja predstavlja centralnu tačku interesovanja.” Dobar deo vrednosti, merila i moralnih normi američke srednje klase izvedeni su iz protestantskog nasleđa, ali podrška ovim idejama nije zavisila isključivo od religije. U stvari, etos američke srednje klase utisnut je u sve institucije koje je ta klasa kontrolisala i istovremeno je od njih stalno dobijao podsticaj. Porodica, javne škole i crkva činili su institucionalni trijumvirat za prenošenje ovih vrednosti s generacije na generaciju. Sve ove institucije imale su svoj deo odgovornosti za usađivanje neophodnih vrlina kod dece. Kroz analizu drama može da se vidi da su se integritet porodice i autoritet roditelja smatrali gotovo svetinjom.
Većina istraživanja ideologije ukorenjena je u društvenim naukama i veliku pažnju poklanjaju ideologijama u odnosu na klasu, dominantne grupe, društvene pokrete, moć, političku ekonomiju, i na kulturu. U knjizi Američko političko pozorište pažnja je posvećena i spoznajnoj dimenziji teorija, dok će se zadržati kritički stav na osnovu kojeg ideologija može biti smeštena u umu, ali da to ne znači da je manje društvena.
Istraživanja ideologije u knjizi Američko političko pozorište ukazivala su često na nejasnost samog pojma ideologije, kao i na teorijsku pometnju koje ideološke analize izazivaju. Kao jedan opšti koncept, ideologija nije mnogo jasnija od sličnih velikih izraza u društvenim naukama. To isto može da se kaže i za pojmove kao što su društvo, delovanje, moć, diskurs, um. U drami Dejvida Rejba The Basic Training of Pavlo Hummel, „san” koji iščezava odnosi se na nekada davno primamljivu sliku američkog vojnika, nezavisnog, snažnog momka, ponosnog na svoju uniformu, svoju odanost otadžbini i svoju seksualnost”. Junak je Pavlo, naivan i zbunjen momak koga su odgajili potpuno indiferentni roditelji. Kako je usled duhovnog siromaštva bio onemogućen da razvije svoju sopstvenu viziju muškosti, Pavlo usvaja sliku tipičnog američkog dobrovoljca rata u Vijetnamu.
Dok je američko pozorište istraživalo granice između autentičnosti u ponašanju i igranja uloga u odnosu na identitet i njegove elemente koji su preovladavali 70-ih i 80-ih godina, kritičar Kristofer Bigzbi ističe da su počele da se osećaju posledice veoma snažnog uticaja koji je na američku kulturu i identitet imao jedan od najtraumatičnijih istorijskih događaja, a to je rat u Vijetnamu. U analizi drama zapaža se da je rat u Vijetnamu događaj koji je najviše podložan reviziji na polju politike i medija, ali pozorište ukazuje na još jednu ključnu formu njegove revizionističke mitologije. S obzirom na to da je složenost američkog identiteta postajala sve više očigledna tokom 80-ih i 90-ih godina prošloga veka, pozorište je sve više uzimalo maha u praćenju ovog trenda. Politički obojeni izvođački procesi bili su prevashodno inspirisani istraživanjem dominantnih društvenih struktura, pa su s tim u vezi rasvetljavali jezik, etničku pripadnost i društvene klase unapred uslovljene patrijarhatom.
U istraživanju dramskog stvaralaštva Šeparda i Rejba pažnja se poklanja ispitivanju skorijih dešavanja na pozorišnoj sceni Sjedinjenih Američkih Država, koja nas opet vraćaju na samo pitanje šta je to zapravo američki identitet. Američka drama 21. veka fokusira se na neprekidno ispitivanje nacionalnog identiteta. Analiza se vodi tendencioznim konceptom da je pojedinac onakav kakvim se predstavlja u javnosti. Upravo kada je reč o drami The Basic Training of Pavlo Hummel, paralela može da se podvuče i sa dramom Artura Milera Smrt trgovca, s tim što je Rejb u svojim radovima pokazivao privrženost drugim Milerovim dramama, poput After the Fall i View from a Bridge, pozivajući se više na njegovu moralnu kompleksnost, nego na njegovu tehniku i dramsku konstrukciju, iako se čini da se konstrukcija drame The Basic Training of Pavlo Hummel poklapa sa konstrukcijom drame After the Fall. Može se reći da je veliki uticaj na Rejba imao i Ežen Jonesko, posebno zbog njegove jedinstvene upotrebe jezika. Uticaj Harolda Pintera oseća se u Rejbovom prikazivanju nasilja koje je pre imanentno nego usiljeno. Poput Pintera, Rejb kombinuje snažnu razmenu moći među likovima sa dužim monolozima, u kojima se priziva prošlost. Tako, Dejvidova porodica mnogo teže prihvata njegovu vezu sa jednom vijetkongovkom nego samu činjenicu da se iz rata vratio slep. S druge strane, to je ono što ga spašava od porodičnih stega i horora rata. Rat se vodio kako na vojnom, tako i na lingvističkom nivou, uz mnoštvo termina u pežorativu smišljenih sa ciljem da se neprijatelj dehumanizuje kako bi lakše bio eliminisan.
Sjedinjene Američke Države su, hronološki kroz istoriju posmatrano, svetski lider u razvijanju konzervativne ideologije. Dakle, ta ideologija se zasniva na fundamentalnim vrednostima porodice i nacionalnog interesa. Upravo su američki teoretičari proširili pojam nacionalnog interesa u savremenoj politici, tako da se danas, zahvaljujući njima, govori o projektovanju nacionalnog interesa u druga geopolitička pozorišta, a radi uspostavljanja ideološkog identiteta. Uz obazrivu pretpostavku da je to zato što su pisali u vreme u kojem su tradicionalni koncepti o, na primer, maskulinitetu stalno predmet rasprava, čini se da je maskulinitet postao problematičniji u delima savremenih autora poput Sema Šeparda i Dejvida Rejba. Njihov rad je, što se vidi u analizama u ovoj knjizi, pružio prikaz načina na koji je maskulinitet sačinjen i na koji je problematizovan u američkom društvu. Rat u Vijetnamu izazvao je najmasovnije antiratne proteste do tada, a mnoge od njih predvodili su vijetnamski veterani poput Rona Kovika, koji je napisao knjigu po kojoj je snimljen i čuveni film Rođen četvrtog jula. Američku dramu i pozorište iz ovog perioda odlikuje u tematskom smislu prikaz raznih oblika bunta, a u formalnom smislu odstupanje od realizma. U tom kontekstu, najznačajnija dramska dela sa „vijetnamskom temom” bila su Streamers, The Basic Training of Pavlo Hummel, Sticks and Bones, The Orphans, i porodična trilogija Sema Šeparda kao refleksija mačizma i rata u Vijetnamu, koju čine drame: The Curse of the Starving Class, Buried Child, True West.

Prema rečima tadašnjih kritičara, tokom rata u Zalivu 1991. godine, Šepard je prikazao jednu oštru antiratnu dramu koja kroz osećanje nostalgije vraća publiku u 60-te godine prošloga veka. Međutim, u njoj nije a priori bilo reči o tome. U analizi dramskog stvaralaštva i Šeparda i Rejba može da se primeti da je u toj antiratnoj drami, poput njegovih ranijih drama, bilo reči o Americi kojoj je nedostajala unutrašnja kohezija. Naslov ove drame, States of Shock, može se primeniti na svaku sledeću dramu koja oslikava nasilje i dekadenciju pojma ljubavi koji su zahvatili Ameriku toga doba. Prema istraživanjima Kristofera Bigzbija, Šepard je bio prvi dramski pisac koji je svoje drame konstruisao pomoću materijala iz popularne umetnosti. Kritičari su u više navrata Sema Šeparda dovodili u vezu sa Dejvidom Rejbom. I Rejbovi dramski likovi nastanjuju oštećeni svet. Pažljivom uporednom analizom, primećuje se da se i njegovi likovi drže jedni drugih sa istom dozom očajanja, povređujući jedni druge usput. Oba autora su posmatrači potpunog kolapsa forme i lepote. Stvorili su drame u kojima glavni junaci nastanjuju svet izvučen iz mitskog konteksta. Obojica su svesni seksualnosti svojih likova, ali takođe insistiraju na nepremostivom jazu između muškaraca i žena koji različito doživljavaju stvarnost oko sebe.
U dramama o Vijetnamu napisanim 70-ih i 80-ih godina akcije američkih vojnika u Vijetnamu istražuju se zajedno sa vizijom o autentičnom identitetu koji je postojao pre ratnih iskustava. Ovde se nastoji da se osvetle skrivene niti koje u ovim dramama mit i realnost povezuju do nivoa neprepoznatljivosti, jer upravo zbog svoje mističnosti i nisu najpouzdanija mesta za traženje istine. Istorija se predstavlja kao mit, kao naracija koja nije adekvatna za proces rekreiranja iskustava. Jedini potencijalni pristup stvarnosti ima zapravo telo. Bliski kontakt sa smrću, krvlju, otkinutim delovima tela, postaje iskustvo kroz koje se formiraju novi identiteti veterana rata u Vijetnamu. Istražujući kontekst dramskog stvaralaštva Amerike toga doba, kroz dela ovih američkih dramskih pisaca, u analizu se uvodi i koncept nasilja koje su preživeli američki vojnici. Nasilje postaje primarni izvor identiteta i znanja u dramama o Vijetnamu u njihovom pokušaju da opišu neobjašnjivo.

 

Tekst je odlomak iz knjige Američko političko pozorište autora Ljubice Vasić.