Autor: prof. dr Ljubica Vasić
Analitičari koji se bave pitanjem Arktika identifikovali su šest kategorija koje mogu da se determinišu kao potencijalni katalizatori sukoba na Arktiku. Naime, kategorije se odnose na: centralnu ulogu Rusije u pristupu Arktiku, povećane rizike za bezbednost i životnu sredinu, zatim ono što se danas naziva Arktikom kao sivom zonom, dalje izazovi nametnuti trenutnim načinom upravljanja Arktikom, povećano ekonomsko i političko učešće Kine na Arktiku i neizvesnost u vezi sa geopolitičkom budućnošću Grenlanda. Analitičari su primetili tri ključne praznine u upravljanju pa s tim u vezi definisali su i potencijalna rešenja. (Center for Global Risk and Security)
Kanada, Danska (preko Grenlanda), Finska, Island, Norveška, Rusija, Švedska i Sjedinjene Američke Države — osam priznatih arktičkih država već dugo sarađuju u arktičkom regionu, čak i kada su se njihovi interesi, posebno oni između Rusije i SAD, sukobili oko drugih stvari. Razlog je taj što svaka država smatra da ima koristi od trenutnog načina saradnje, koje se odvija kroz skup međunarodnih, regionalnih i subregionalnih mehanizama upravljanja. Međutim, uslovi na Arktiku se razvijaju podstaknuti faktorima kao što su klimatske promene, ekonomija i geopolitika. Stoga, njegovi mehanizmi upravljanja takođe moraju da evoluiraju kako bi ublažili nove rizike pre nego što potencijalno eskaliraju u sukob. Kako bi postojeći mehanizmi upravljanja trebalo da evoluiraju da bi ublažili rizike? Analitičari, među kojima su oni i sa Polarnog instituta, predlažu i primenjuju adaptivan pristup u četiri faze za identifikaciju potencijalnih katalizatora arktičkog sukoba. Oni uključuju sledeće: određivanje, potvrđivanje i davanje prioriteta katalizatorima koji ne mogu da se reše kroz postojeće mehanizme upravljanja Arktikom, i identifikovanje potencijalnih mehanizama upravljanja koji mogu da se razviju u cilju ublažavanja identifikovanih rizika. Kako bi se smanjio rizik od raspada saradnje do 2030., preporuka analitičara je da bi zainteresovane arktičke strane trebalo da rade na smanjenju nedostataka u upravljanju Arktikom i to na tri načina: poboljšanje ograničenog dijaloga i transparentnosti o vojnim pitanjima, ažuriranje i pružanje novih veština za implementaciju postojećih sporazuma o upravljanju i omogućavanje veće inkluzivnosti u donošenju odluka relevantnih za Arktik bez dovođenja u pitanje suvereniteta arktičkih država. (Center for Global Risk and Security 2022)
Iako su arktičke države krenule su sa uspostavljanjem Arktičkog Saveta 1996. godine koji se kategorisao kao „forum na visokom nivou” sa mandatom da promoviše „saradnju među arktičkim državama, uz učešće arktičkih domorodačkih zajednica i drugih stanovnika Arktika u vezi sa zajedničkim arktičkim pitanjima”, današnji uslovi na Arktiku značajno se razlikuju od onih koji su tamo bili na snazi nakon završetka Hladnog rata, kada su arktičke države inicirale specifičan sistem regionalne uprave pokretanjem Arctic Environmental Protection Strategy 1991. godine. (Arktički savet 1996 u: Vasić 2022)
Danas, promenljivi klimatski, politički i drugi uslovi postavljaju fundamentalna pitanja o adekvatnosti ove vizije kao osnove za rešavanje pitanja upravljanja Arktikom koja se javljaju tokom 2020-ih. „Arktička nalazišta prirodnih resursa, uključujući velike rezerve ugljovodonika, privukla su pažnju kreatora politika ne samo u arktičkim državama, već i u državama kao što je Kina i u multinacionalnim kompanijama kao što su TotalEnergies, EkkonMobil i Shell. Promene u političkoj konfiguraciji međunarodne zajednice u celini povećale su tenzije između Kine, Rusije i SAD.“ (Brigham 2020 u: Vasić 2022) Bez obzira što Arktik, za sada, ne predstavlja lokaciju gde bi desili teški sukobi, politika velikih sila odražava se na Arktik, postavljajući „sve veća pitanja o statusu Arktika kao mirnog regiona koji je donekle odvojen od glavnog toka mnogih međunarodnih poslova“. (Brigham et al. 2020 u: Vasić 2022)
Dostupna literatura, intervjui i sama praksa, neophodni za kvalitetne studije o znašaju Arktika, omogućili su da se otkriju tri ključne rupe u upravljanju u odnosu na spomenute katalizatore a to su: ograničen dijalog i transparentnost o vojnim pitanjima, ograničena sposobnost da se izvrše sporazumi o upravljanju i tenzije između rastuće potrebe za uključivanjem arktičkih država u tokove. Takve praznine same po sebi ne dovode do sukoba, ali mogu da pružie priliku ili motivaciju državama da rešavaju sukobe na druge načine osim regionalne saradnje, uključujući i vojne. Da bi rešili ove nedostatke, zainteresovane arktičke strane usmeravaju se ka poboljšanju trenutno ograničenog dijaloga i transparentnosti o vojnim pitanjima. Dalje, rade na ažuriranju i obezbeđivanju veština za implementiranje postojećih sporazuma o upravljanju, obezbeđujući veći stepen uključenosti u donošenju odluka relevantnih za Arktik bez dovođenja u pitanje suverenitet arktičkih država. (Center for Global Risk and Security)
